Elaboración de un parafraseo en idioma k’iche’

De CNB
Ir a la navegación Ir a la búsqueda
Busca en cnbGuatemala con Google


Idioma k'iche' como L1

Competencia
Redacta textos con diferentes propósitos apegándose a las normas del idioma.
Aprendizajes esperados
Redacta un escrito informativo y otro creativo por mes, de más o menos tres párrafos o estrofas, siguiendo un esquema, con el formato adecuado (márgenes, tipo de letra, etc.).
Indicador de logro de la lección
Parafrasea una lectura en forma oral y escrita en idioma k’iche’.

Propósito de la lección[editar código]

Explique a los estudiantes que el parafraseo consiste en explicar con sus propias palabras un tema específico sin quitarle nada al significado del tema, puede ser oral o escrito: Ri ub’ixik jun kapaj tzij pa nik’aj taq tzij chik, are katz’ib’ax jun laj paj tzij rech kapaj tzij, ma kutzaq ta kan ri kuya ub’ixik. Are ub’ixik jun japaj tzij pa’ keb’ oxib’ tzij chik.

Uwokik eta’mab’al (conocimientos previos)[editar código]

En esta lección, se desarrollan actividades con el propósito de que el estudiante pueda elaborar un parafraseo de una lectura, tanto en forma oral como escrita. Para ello, previamente, es importante que los estudiantes puedan leer en silencio y leer fluidamente en forma oral.

  • Pregunte a los estudiantes si han escuchado sobre la palabra k’oxomanem. Espere la respuesta y que cuenten a los demás compañeros de qué se trata el k’oxomanem.
  • Organice a los estudiantes en parejas para realizar una actividad de ub’ixik jun k’oxomanen, Las parejas utilizarán las siguientes palabras:
    • ¿Su/jas ri ab’i’? tzalim uwach ri tzij ¿Su ri ab’i’?
    • ¿Janipa’ ajunab’? tzalim tzij … ¿Janipa’ ri ajunab’?
    • ¿Jas/su ub’i’ ri atat? tzalim tzij …¿Jas/su ub’i’ ri atat?
    • ¿Jachike utz kkil kan utijik? tzalim tzij …¿Jachike utz kkil kan utijik?

Un estudiante de las parejas inicia diciendo las preguntas, el otro responde, luego, viceversa.

  • Explique a los estudiantes que parafrasear es como k’oxomanem, solamente que no se repite exactamente lo que se está escuchando o leyendo. Che we q’ij ri’ kiweta’maj su ub’anik ri ub’ixik jun kapaj tzij pa nik’aj taq tzij chik, ma kutzaq ta kan ri kuya ub’ixik. Are ub’ixik jun japaj tzij pa’ keb’ oxib’ tzij chik, ri ub’anik.
  • Explique que pueden realizar otra actividad de k’oxomanem con otro tema diferente, pero las parejas pueden intercambiarse. Al concluir la actividad comentan qué fue lo que hicieron y cómo lo hicieron.

K’ak’ eta’mab’al (nuevos aprendizajes)[editar código]

Uk’utik eta’mab’al (enseñanza explícita)[editar código]

  • Explique que parafraseo es decir con sus propias palabras un tema específico sin quitarle nada al significado del tema, puede ser oral o escrito, y diga: Ri ub’ixik jun kapaj tzij panik’aj taq tzij chik, are katz’ib’ax jun laj paj tzij rech kapaj tzij, ma kutzaq ta kan ri kuya ub’ixik. Are ub’ixik jun japaj tzij pa’ keb’ oxib’ tzij chik, ri ub’anik are:
  • Instruya que, para hacer un parafraseo, es importante realizar los siguientes pasos:
    • Nab’e kasik’ix uwach ri ub’i’ ri kapaj tzij.
    • Ukab’, kasik’ix uwach ronojel ri kapaj tzij pa nawalil.
    • Urox, kasik’ij uwach ronojel ri kapaj tzij ko ub’ixik.
    • Ukaj, kijuch’ ri tzij o ri tz’aqat chomab’al che tajanik kch’aw chirij ri kapaj tzij.
    • Uro’, kijuch’ ri tzij che kanaj tan ta che ri uk’u’x ri kutzijoj ri kapaj tzij.
    • Uwaq, kya’ ub’ixik o katz’ib’ax ri jun japaj tzij pa keb’ oxib’ taq tz’aqat chomanik.
  • Explique a los estudiantes que antes de realizar un parafraseo, es importante leer bien, ya sea en silencio o en forma oral y comprender lo que lee. Ejercite la lectura oral y silenciosa con los estudiantes, en lecturas como las siguientes:
Ri awaj e k’o cho taq ja[1]

Sib’alaj e loq’ ri awaj chuwach ri nan Ya. Xa rumal k’o kirajawaxik. Ri nan Ya kub’ij: ri wakäx kuya’ leche, ri ak’ kuya’ saqmo’l, ri tz’i’ kuchajij ri uwo ja, ri patax kesik’owik. Ri kowilaj kej kuk’am ri eqa’n. Rumal ri’ sib’alaj utz kinwil kintik ri awaj. kacha’. Xuquje’ e k’o taq tiko’n cho ja. Sib’alaj kinchajij ri xoral, kintas ri mes, kinya’ kan chrij ri tiko’n, rech sib’alaj kewachinik.

  • Revise la lectura oral de los estudiantes, especialmente la lectura de las palabras con letras glotalizadas, por ejemplo: loq’, k’o, ak’, tz’i’, kesik’owik, kuk’am, entre otras.
  • Pregunte a los estudiantes sobre la comprensión de la lectura anterior a través de preguntas como:
    • ¿Jachin katzijox rij pa le tzijob’elil?
    • ¿Su/jas xk’ulmataj pa le tzijob’elil?
    • ¿Jachin chike ri uk’u’x ri tzijob’elil?

K’utub’al eta’mab’al (modelaje)[editar código]

Lecciones modelo k'iche' - lupa 1.png
  • Indique a los estudiantes que van a parafrasear una lectura, pero antes deberán leer una lectura y posteriormente harán el parafraseo. Indique que es importante que cada uno comprenda de qué trata la lectura.
  • Explique a los estudiantes que leerán un tema, primero en silencio, y luego en voz alta, cuando les indique: Kqasik’ij uwach jun kapaj tzij nab’e pa nawalil, k’atek’uri’ ko kujch’awik che usik’ixik uwach ri kapaj tzij, are chi’ kinb’ij chiwe.
  • Pida a los estudiantes que presten atención, ya que al final se les hará preguntas en el transcurso de la lectura: Are chi’ kinsik’ij uwach ri kapaj tzij kink’ot ichi’ rumal ri’ rajawaxik kitatab’ej ri kinb’ij chiwe.
K’ulmatajem pa tinimit Tz’unil[2]
Lecciones modelo k'iche' - lupa 2.png
Lecciones modelo k'iche' p(78).png

Ri kab’an Tz’unil are chi’ kil uwach jun loch’. Are kel wajxaqib’ uq’ij ri xk’ojik. Kakoj kyaq usok ri unan rech kach’aj b’ik. Pa le nima’ kech’ajoq rech utz kiwach.

E keb’ kek’am b’ik pa tuj. Tek’uri’ kab’an jun komon wa’im pa kachoch. Ktij ri uwa’l ik rumal ri kinimaq’ij. We man je kab’an chike, kab’ison le rajaw tuj.

Lecciones modelo k'iche' - lupa 3.png
  • Solicite a los estudiantes que, en parejas, respondan por escrito las siguientes preguntas:
    • ¿Jachin katzijox rij pa le tzijob’elil? Ri kb’an Tz’unil are chi’ kil uwach jun loch’. Ri kek’am b’ik pa tuj, kab’an jun komon wa’im rumal ri rajaw ri tuj.
    • ¿Jas xk’ulmataj pa le tzijob’elil? Are kel wajxaqib’ uq’ij ri xk’oji’k.
    • ¿Jachin chike uk’u’x ri tzijob’elil? Ri kab’an Tz’unil
  • Revise las respuestas de cada pareja de estudiantes y refuerce, de ser necesario, la comprensión de lectura.
  • Instruya que ahora harán el parafraseo de la lectura anterior; para ello, tendrán que hacer lo siguiente:
    • Nab’e kasik’ix uwach ri ub’i’ ri kapaj tzij.
    • Ukab’, kasik’ix uwach ronojel ri kapaj tzij pa nawalil.
    • Urox, kasik’ij uwach ronojel ri kapaj tzij ko ub’ixik.
    • Ukaj, kijuch’ ri tzij o ri tz’aqat chomab’al che tajanik kch’aw chirij ri kapaj tzij.
    • Uro’, kijuch’ ri tzij che kanaj tan ta che ri uk’u’x ri kutzijoj ri kapaj tzij.
    • Uwaq, kya’ ub’ixik o katz’ib’ax ri jun japaj tzij pa keb’ oxib’ taq tz’aqat chomanik.
K’ulmatajem pa tinimit Tz’unil

Ri kab’an Tz’unil are chi’ kil uwach jun loch’. Are kel wajxaqib’ uq’ij ri xk’ojik. Kakoj kyaq usok ri unan rech kach’aj b’ik. Pa le nima’ kech’ajoq rech utz kiwach. E keb’ kek’am b’ik pa tuj. Tek’uri’ kab’an jun komon wa’im pa kachoch. Ktij ri uwa’l ik rumal ri kinimaq’ij. We man je kab’an chike, kab’ison le rajaw tuj.

  • Explique que el último paso es parafrasear la lectura en forma oral o escrita, tal como se indica anteriormente, después del subrayado de las ideas principales. “katz’ib’ax ri jun japaj tzij pa keb’ oxib’ taq tz’aqat chomanik”.
  • Escriba la paráfrasis en el pizarrón de la lectura anterior:“Pa tinimit Tz’unil Are kel wajxaqib’ uq’ij ri xk’ojik, kek’am b’ik pa tuj, xuquje’ kab’an jun komon wa’im rumal xa jun kinimaq’ij”
  • Pregunte a toda la clase si tienen dudas. De ser necesario, aclare las dudas de cada uno de los estudiantes.

Sak’ajem (ejercitación)[editar código]

Komon ub’anik (práctica guiada)[editar código]

  • Organice a los estudiantes en grupos de cuatro para que lean en voz alta y con fluidez la siguiente lectura, luego, realizarán el ejercicio de parafrasear la lectura.
Ri awaj e k’o cho taq ja[3]

Sib’alaj e loq’ ri awaj chuwach ri nan Ya. Xa rumal k’o kirajawaxik. Ri nan Ya kub’ij: ri wakäx kuya’ leche, ri ak’ kuya’ sakmo’l, ri tz’i’ kuchajij ri uwo ja, ri patax kesik’owik. Ri kowilaj kej kuk’am ri eqa’n. Rumal ri’ sib’alaj utz kinwil kintik ri awaj. Kacha’. Xuquje’ e k’o taq tiko’n cho ja.

Sib’alaj kinchajij ri xoral, kintas ri mes, kinya’ kan chrij ri tiko’n, rech sib’alaj kewachinik

  • Explique que para el parafraseo, después de la ejercitación de la fluidez y comprensión, responderán las siguientes preguntas para facilitar el parafraseo:
    • Nab’e kasik’ix uwach ri ub’i’ ri kapaj tzij.
    • Ukab’, kasik’ix uwach ronojel ri kapaj tzij pa nawalil.
    • Urox, kasik’ij uwach ronojel ri kapaj tzij ko ub’ixik.
    • Ukaj, kijuch’ ri tzij o ri tz’aqat chomab’al che tajanik kch’aw chirij ri kapaj tzij.
    • Uro’, kijuch’ ri tzij che kanaj tan ta che ri uk’u’x ri kutzijoj ri kapaj tzij.
    • Uwaq, kya’ ub’ixik o katz’ib’ax ri jun japaj tzij pa keb’ oxib’ taq tz’aqat chomanik.
  • Organice a los estudiantes en grupos, y juntos responden el paso cuatro: kijuch’ ri tzij o ri tz’aqat chomab’al che tajanik kch’aw chirij ri kapaj tzij. Y luego, el paso cinco kijuch’ ri tzij che kanaj tan ta che ri uk’u’x ri kutzijoj ri kapaj tzij.
Ri awaj e k’o cho taq ja[4]

Sib’alaj e loq’ ri awaj chuwach ri nan Ya. Xa rumal k’o kirajawaxik. Ri nan Ya kub’ij: ri wakäx kuya’ leche, ri ak’ kuya’ sakmo’l, ri tz’i’ kuchajij ri uwo ja, ri patax kesik’owik. Ri kowilaj kej kuk’am ri eqa’n. Rumal ri’ sib’alaj utz kinwil kintik ri awaj. Kacha’. Xuquje’ e k’o taq tiko’n cho ja.

Sib’alaj kinchajij ri xoral, kintas ri mes, kinya’ kan chrij ri tiko’n, rech sib’alaj kewachinik

  • Explique que el sexto paso kya’ ub’ixik o katz’ib’ax ri jun japaj tzij pa keb’ oxib’ taq tz’aqat chomanik, se puede realizar en forma oral o escrita a partir de la idea principal identificada en la lectura, pasos cuatro y cinco. “Ri awaj xa k’o kirajawaxik, sib’alaj e loq’ ri awaj chi uwach ri nan sib’alaj utz kintik ri awaj”
  • Pida al mayor número de estudiantes que lean la paráfrasis elaborada en forma escrita. De ser necesario, resuelva las dudas.

Roksaxik (aplicación)[editar código]

Utukelal chak (práctica independiente)[editar código]

  • Pida a los estudiantes que lean nuevamente el tema del parafraseo para reforzar el conocimiento que tienen sobre el tema: Chab’ij chike ri ajtijoxelab’ kkisik’ij uwach jun mul chik ri eta’mab’al jun japaj tzij pa nik’aj tzij chik rech kya’ uchuq’ab’ ri kino’j pwi’ ri eta’mab’al.
  • Organice a los estudiantes en grupos de cuatro para que hagan el parafraseo de la siguiente lectura:
Usak’ajil uwach ja

Jun q’ij, jun alaxik xuchomaj chi rajawaxik kkimes ri kachoch. Xkib’ij man utz taj we xaq tz’il ri qachoch, man utz ta chech k’o sib’alaj mes. Are taq kqames ri qachoch saq kq’alajinik, le jalajoj taq k’olib’al saq, saq kilitajik. Xuquje’ kuya utzilaj k’aslemal.

  • Escriba los siguientes pasos en el pizarrón para que los estudiantes se guíen al elaborar el parafraseo.
    • Nab’e kasik’ix uwach ri ub’i’ ri kapaj tzij.
    • Ukab’, kasik’ix uwach ronojel ri kapaj tzij pa nawalil.
    • Urox, kasik’ij uwach ronojel ri kapaj tzij ko ub’ixik.
    • Ukaj, kijuch’ ri tzij o ri tz’aqat chomab’al che tajanik kch’aw chirij ri kapaj tzij.
    • Uro’, kijuch’ ri tzij che kanaj tan ta che ri uk’u’x ri kutzijoj ri kapaj tzij.
    • Uwaq, kya’ ub’ixik o katz’ib’ax ri jun japaj tzij pa keb’ oxib’ taq tz’aqat chomanik.
  • Diga a los estudiantes que al completar el resumen compartan su respuesta a la general:We xik’is ri chak kiwilo la utz xib’an che ruk’ ri tz’aqat chomanik xitz’ib’aj pa iwuj chuxe’ ukanoq che we chak ri’.

Uk’isb’alil chomanik (cierre)[editar código]

  • Recuerde a los estudiantes que parafraseo es decir con sus propias palabras un tema específico, sin quitarle nada al significado del tema. Puede ser oral o escrito: Ri ub’ixik jun kapaj tzij pa nik’aj taq tzij chik, are katz’ib’ax jun laj paj tzij rech kapaj tzij, ma kutzaq ta kan ri kuya ub’ixik. Are ub’ixik jun japaj tzij pa’ keb’ oxib’ tzij chik, ri ub’anik are:
  • Explique que para hacer un parafraseo es importante realizar los siguientes pasos:
    • Nab’e kasik’ix uwach ri ub’i’ ri kapaj tzij.
    • Ukab’, kasik’ix uwach ronojel ri kapaj tzij pa nawalil.
    • Urox, kasik’ij uwach ronojel ri kapaj tzij ko ub’ixik.
    • Ukaj, kijuch’ ri tzij o ri tz’aqat chomab’al che tajanik kch’aw chirij ri kapaj tzij.
    • Uro’, kijuch’ ri tzij che kanaj tan ta che ri uk’u’x ri kutzijoj ri kapaj tzij.
    • Uwaq, kya’ ub’ixik o katz’ib’ax ri jun japaj tzij pa keb’ oxib’ taq tz’aqat chomanik.
  • Seleccione a estudiantes entre niñas y niños para que parafraseen en forma oral cualquiera de las lecturas que contiene esta lección. Luego, otro grupo leerá el parafraseo realizado de estas lecciones.

Etab’al no’jib’al (evaluación del aprendizaje)[editar código]

  • Revise el ejercicio de parafraseo escrito por los estudiantes: chab’ij chike ri tijoxelab’ kasolij ri kichak xkib’ano.
  • Pida a los estudiantes que, en forma individual, lean palabras y oraciones ya trabajadas en esta lección y diga: kisik’ij uwach tzij xuquje’ tz’aqat chomanik xqachukuj chupam we etamab’al.
  • Dedique un tiempo a observar y apoyar a cada estudiante de acuerdo al nivel de avance en el aprendizaje de la lección del día de hoy

Referencias[editar | editar código]

  1. Mineduc- Digebi- Comuniciación y Lenguaje Primer grado. 2014. Guatemala.
  2. USAID - Mineduc 2016. Tzijob’elil k’aslemal k’iche’
  3. Mineduc- Digebi- Comuniciación y Lenguaje Primer grado. 2014, Guatemala.
  4. Mineduc- Digebi- Comuniciación y Lenguaje Primer grado. 2014, Guatemala.

Las “promesas” que los miembros de un equipo hacen uno al otro sobre su comportamiento.

Resumir brevemente las palabras de otra persona sin cambiar el significado de lo dicho.

(En lectura). Capacidad de leer un texto con entonación, ritmo, precisión y velocidad adecuada. El propósito de desarrollar la fluidez es lograr que la decodificación sea automática, para facilitar la comprensión.

(En escritura). Se refiere a la automatización de los movimientos de escritura. Si el estudiante escribe con fluidez puede concentrarse en la producción de textos.