Rox raqal (Reconocimiento y sensibilización gramatical)

==Qilaq chan ru tqeechani li k’ab’a’ej junjunq==

'''Aatin natikla rik’in xna’ tz’iib’'''
<div style="width:50%;">
<div style="width:50%; float:left; font-size:11px;">
Wochoch

Aawochoch

Rochoch

Qochoch

Eerochoch

Rochocheb’
</div>
<div style="width:50%; float:right; font-size:11px;">
(na’eechanin li xb’een poyanam sa’ junesal)

(na’eechanin li xkab’ poyanam sa’ junesal)

(na’eechanin li rox poyanam sa’ junesal)

(na’eechanin li xb’een poyanam sa’ naab’alil)

(na’eechanin li xkab’ poyanam sa’ naab’alil)

(na’eechanin li rox poyanam sa’ naab’alil)
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
'''Aatin natikla rik’in xyaab’ tz’iib’'''
<div style="width:50%;">
<div style="width:50%; float:left; font-size:11px;">
Inwakax

Aawakax

Xwakax

Qawakax

Eewakax

Xwakaxeb’
</div>
<div style="width:50%; float:right; font-size:11px;">
(na’eechanin li xb’een poyanam sa’ junesal)

(na’eechanin li xkab’ poyanam sa’ junesal)

(na’eechanin li rox poyanam sa’ junesal)

(na’eechanin li xb’een poyanam sa’ naab’alil)

(na’eechanin li xkab’ poyanam sa’ naab’alil)

(na’eechanin li rox poyanam sa’ naab’alil)
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>

{|style="width:100%;"
|style="border:solid 2px; border-radius:10px; margin:2% auto 3% auto; width: 85%; padding-left:5px;"| Xk’anjel laj k’utunel: Jo’ naq jalanjalanqo laa’o li poyanam jo’ka’aneb’ aj wi’ li aatin, ak xk’anjel wi’ naxb’eeresi li junjunq jo’kan naq ak xpaayil wi’ li k’ab’a’ej.
Qilaq:
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' hombre y mujer.png|right|110px]]
|}

'''K’ab’a’ej'''

*Ink’a’ najala xxe’el
*Junelik eechaninb’il
*Maajunwa nake’eechanimank
*Naxtiqi rib’
*Wiib’ xe’el ut wiib’ xyaalallil
*Wib’ xe’el ut jun xyaalalil
*Ak re xk’ab’a’ejinkil poyanam, xul ut k’a’ re ru.
*Naxk’ab’a’eji junaqik eb’ li xul, poyanam ut k’a’ re ru.
*Xsum rib’
*Naxtz’aqob’resi li na’leb’

'''K’ab’a’ej nak’anjelak cho’q re xk’ab’a’ejinkil eb’ li poyanam, xul, ut k’a’ re ru, b’ar wi’ ink’a’ naxye ani, sa’ junaqik naxk’e xk’ab’a’eb’'''

Naq nayeeman winq, moko yo ta xyeeb’al ani li winq.

Naq naxye tz’I’ moko yo ta xyeeb’al xk’ab’a’ li tz’I’.

Naq naxye na’ajej moko naxye ta b’ar wan xk’ab’a.

<div style="width:50%;">
<div style="width:50%; float:left; font-size:11px;">
Tz’i’

Kaxlan

Wakax

Ixq

Winq

Poyanam

Tenamit

K’aleb’aal

Kok’al

mis

ochoch

meex

ixqa’al

cheekel ixq
</div>
<div style="width:50%; float:right; font-size:11px;">
po’ot

junxaqalil

tzoleb’aal

b’anonel

mesleb’

uutz’u’uj

tem

teelom

cheekel win

wex

tasal hu

k’utunel

tzolom.
</div>
</div>

{|style="width:100%;"
|style="border:solid 2px; border-radius:10px; margin:2% auto 3% auto; width: 85%; padding-left:5px;"| Xk’anjel laj k’utunel:

K’ab’a’ej nak’anjelak cho’q re xyeeb’al junaq k’ab’a’ li poyanam, xul, na’ajej.

Qilaq xk’utb’al.
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' hombre y mujer.png|right|110px]]
|}

{|style="width:80%; font-size:11px"
|- valign="top"
|style="width:25%;"|
'''Xk’ab’a’ poyanam'''

Winq:

B’ex

Si’

Lix

Lu’

Xiwan

Manu’

Lej

Ku’

Kolax

Tuk

Rob’

Kalich
|style="width:25%;"|
'''Xk’ab’a’ ixq'''

Mar

B’ir

Liit

Rux

Tumin

Tol

Piin

Lis

Kari’

Pet

Kon

|style="width:25%;"|
'''Xk’ab’a’ xul'''

Xep

B’arsin

Tzuk

Tup

Q’eq

|style="width:25%;"|
'''Xk’ab’a’ tenamit'''

Kob’an

Karcha

Chamelko

Tekpan

Chisek

Chi K’ajb’on

Lankin

Chahal
|}

'''Wankeb’ li k’ab’a’ej ink’a’ nake’ru chi reechaninkil xb’aan naq ak re wi’ li choxach’och’'''

<div style="width:50%;">
<div style="width:50%; float:left; font-size:11px;">
Jo’

choxa

nima’

po

saqe’
</div>
<div style="width:50%; float:right; font-size:11px;">
chahim

iq’

hab’

choql
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
'''Aatin junelik eechaninb’ileb’'''

Wankeb’ li aatin moko eechaniik ta chik nake’raj xb’aan naq ak eechaninb’ileb’, jo’:

<div style="width:50%;">
<div style="width:50%; float:left; font-size:11px;">
Rit oq

Xkux uq’

Rismal u
</div>
<div style="width:50%; float:right; font-size:11px;">
xb’een telb’

xnaq’ u

xkux oq
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
'''K’ab’a’ej naxtiqi rib’'''

Li k’ab’a’ej a’in wiib’ xxe’el ut naeechaniman sa’ li xkab’ xe’el.

{|style="width:80%; font-size:11px"
|-
|style="width:25%;"|
'''Xkux oq:'''

qoq

Xnaq u:

xMaatz u:
|style="width:25%;"|
xkux woq

xnaq aawu

xmaatz ru
|style="width:25%;"|
xkux aawoq

xnaq eeru

xmaatz eeru
|style="width:25%;"|
xkux

xnaq wu

xmaatz qu
|}

'''Kab’a’ej xsum rib’'''

Eb’ li k’ab’a’ej a’in junelik nake’xb’eeresi rib’ junelik sa’ suumal.
<div style="font-size:11px;">
Qaxe’ qatoon

Qama’ qixa’an

Qawa quk’a’

Qasi maatan
</div>
'''K’ab’a’ej ink’a’ nake’jala xxe’el naq nake’eechanimank'''

Li xk’ihalil li k’ab’a’ej wankeb’ sa’ xpaayil a’in, xb’aan naq ink’a’ nake’jala li xxe’el.

{|style="width:80%; font-size:11px"
|-
|style="width:33%;"|
Ochoch

meex

ik

pix
|style="width:33%;"|
hal

kenq’

maak’uy

tz’I’
|style="width:33%;"|
k’al

chiin

koyow

mis
|}

'''K’ab’a’ej wiib’ xe’el ab’an jun aj wi’ xyaalalil'''

Wankeb’ li k’ab’a’ej wiib’ xxe’el ab’an jun aj wi’ li xyaalalil. Eb’ li k’ab’a’ej a’in junelik nake’tz’iib’aman sa’ ch’utch’u.
<div style="font-size:11px;">
Raxtul

Saltul

Raxq’een

Tz’alamche’
</div>

'''K’ab’a’ej wiib’ xe’el ut wiib’ xyaalalil'''

Li k’ab’a’ej a’in nake’tz’iib’aman chi jek’jo ru.
<div style="font-size:11px;">
Rax iq

Rax kenq’

Saqi tz’I’

Saq’ kenq’

chaqi ik
</div>

'''K’ab’a’ej nake’k’anjelak cho’q re laq’ab’ank'''
<div style="font-size:11px;">
Chi ru

Chi re

Chi sa’

Chi xk’atq

chi rub’el
</div>

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' hombre y mujer.png|right|110px]]
Qayaab’asihaq li na’leb’ a’in:

'''Qawa’ Kolax ut li xwanjik'''

Sa’ jun k’aleb’aal wan jun li qawa’chin, Kolax xka’b’a’, li qawa’chin a’in jwal josq’ junelik, ink’a’ naxk’ulub’ li qas qiitz’in chi re ha’, ink’a’ aj wi’ naxk’eheb’ rixim naq namajelo’.
Jwal naxrahob’tesiheb’ li tz’i’ ut chi xjunil li ketomq, maani naxk’ul chi re rochoch,
junelik xjunes nawan.
Ab’an sa’ jun kutan kiyajer ut ke’chal li ralal xk’ajol chi rilb’al. Li qawa’ chin nim xyajel
ut ink’a’ naraj naq te’wan li xkok’al chi xk’atq.
Naq ki’ok chi k’achi’ik, ki’ok xyeeb’aleb’ re: k’amomaq eewa’, kamomaq eeha’,
k’ehomaq xwa li tz’i’, k’ehomaq rixim li kaxlan…
Ut maajun li xul chi re rochoch maajun li qas qiitz’in nake’wulak aj wi’ chi rilb’al, ab’an
timiltimil ki’el xch’ool ut eb’ li xkok’al ke’hok xkawresinkil rib’eb’, ke’xsik’ chaq jun li cheekel
poyanam atesinq re.
Ke’xkawresi li pens ut li k’a’ ru re tento tixk’am, ab’an ke’sach xch’ool naq ke’ril naq ki’ok
wi chik chi eek’ank li kamenaq.
Li cheekel poyanam ok raj re chi ratesinkil jwal kixiwak ut ki’eelelik, eb’ li ralal xk’ajol wan
ke’eelelik ut li kaweb’ rib’ ke’kana.
Li qawa’chin ki’ajk ru ut kixyeheb’ re, k’a’ ru nake’k’ul, k’a’ ut naq yo leexiw, ani xkam
naq yookex chi yaab’ak.
Junxil b’i’ nakam leena’, k’a’ ru nake’k’ul malaj jalan chik xkam…
Eb’ li alal k’ajolb’ej yal nake’rab’i’, ut li cheekel winq jwal sa sa’ xch’ool naq ki’ok chi
seeraq’ik.
Ma nakenaw, laa’in xinwar junpaat jwal ra lintib’el naq naweek’a ab’an xin’ok chi
matk’ek. Wan len jun li b’e yookin wi’ chi xik, raasa naq xinwulak ab’an sa’ xraq’ik li b’e
wan jun li nima’ ab’an maak’a’ b’ar tatnume’q re.

Naab’aleb’ li poyanam chi xk’atq, wankeb’ li yookeb’ chi numsiik b’aan tz’i’ ut
wankeb’ yookeb’ chi xik sa’ jukub’, ab’an laa’at ink’a’ nakine’xk’am, ut xinwaj raj numsik
ab’an ink’a’ pe’ninaw.
Jwal xinlub’ chaq chi xaqam maani nak’amok we, toj reetal xk’ulun jun li winq ut xye
we, k’a’ ru aawajom arin, ma xak’e ta b’i’ chaq xwa lintz’i’, ma xak’uleb’ ta b’i’ li walal
ink’ajol.
Ayu sutq’in toj reetal naq taab’eeresi ut taach’oolani li chi xjunil li na’leb’ a’in. Jultikaq
aawe naq tento taak’eheb’ chi wa’ak wi ink’a’ arin tatkanaaq ut maak’a’aq ani
tk’amoq aawe.
Xinsutq’i chaq laa’in ut naab’al tz’aqal li xiik’ sa’ b’e jo’kan naq jwal xinb’ay, ab’an
yookin aj wi’ chi lub’k, naq xik’ajk wi chik.
K’a’ ta wi’ ru ninmatk’e, b’ar ta wi’ xinwulak… jo’ka’in yo chi seeraq’ik rik’ineb’ li kok’al.
Ab’an kiwan jun po tana chik, sa’ eb’ li kutan a’an jwal kixraheb’ li xul ut naxb’oqeb’
chi wa’ak li poyanam, ab’an maani naraj xik xb’aan naq jwal nake’xiwak.
Saachamb’il xch’ooleb’ li xkok’al naq kit’anli wi chik ut sa’ xxaqam kikam sa’ yaal…

{|style="width:100%;"
|style="border:solid 2px; border-color:#ffff00; background-color:#ffff9a; border-radius:10px; margin:2% auto 3% auto; width: 85%; padding-left:5px;"| Xk’anjel laj k’utunel:

Tento xb’eeresinkil li k’anjel napatz’man qe, re naq tqil chi tz’aqal reeru li na’leb’ junjunq.

Qilaq wi chik li seeraq’ ut qakotob’aq rix chi xjunil li k’ab’a’ej.

Chi rix a’an qayiib’aaq junaq li k’aaxukuut b’ar wi’ tqatusub’eb’ ru li k’ab’a’ej, a’yaal tana b’ar wan li xxe’oksiman sa’ li seeraq’.
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
|}

'''Xk’utb’al li kaaxukuut:'''

junelik eechaninb'ileb

Maajunwa nake'eechanimank

ink'a' najala li xxe'el

naxtiqi rib'

wiib' xe'el ut wiib' xyaalalil

wiib' xe'el ab'an jun aj wi' xyaalalil

ak re xk'ab'a'ejinkil poyanam, xul, ut k'a' re ru

naxk'ab'a'eji junaqik eb' li xul, poyanam ut k'a' re ru

xsum rib'

naxtz'aqob'resi li na'leb'

[[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
Xk’anjel laj k’utunel. Aajel ru naq li tzolom ch’olaaq chi ru chan ru xb’eeresinkil li xpaayil junjunq li k’ab’a’ej xb’aan naq jwal aajel ru naq tixnaw chan ru naq k’uub’k’u li raatinob’aal.

Aajel aj wi’ ru xb’eeresinkil li k’anjel chi rix li eechanink k’ab’a’ej re naq tixnaw jo’ q’e troksi li eechanink rik’in xna’ tz’iib’ ut jo’ q’e rik’in xyaab’ tz’iib’.

Naru aj wi’ xyaab’asinkil naab’al li k’ab’a’ej jo’ ut xyeeb’aleb’ re naq te’xtusub’ ru sa’ li kaaxukuut li ak xb’eeresiman chaq. Naru naqoksi eb’ li aatin a’in malaj jalan chik.

{|style="width:80%; font-size:11px"
|-
|style="width:25%;"|
Meex

Ak’ waj

Choxa
|style="width:25%;"|
Mar

kenq’

saqi mis
|style="width:25%;"|
qamama’ qixa’an

Kob’an

chi rub’el
|style="width:25%;"|
raxtul

ru’uj uq’

rax kenq’
|}

Wankeb’ li aatin nake’k’anjelak cho’q re xjultikankil chi xjunil li b’aanuhem naqab’eeresi malaj naqab’aanu, Ch’ool aatin xk’ab’a’eb’.

{|style="width:80%; font-size:11px"
|-valign="top"
|style="width:33%;"|
Qilaq:

B’atz’unk

Tzolok

Tz’iib’ak

Pisk’ok
|style="width:34%;"|
ilok

kiik’

ob’enak

tz’uub’uk
|style="width:33%;"|
wa’ak

aanilak

wark

q’alunk
|}

Eb’ li ch’ool aatin a’in, naru naxb’eeresi jalanjalanq chi poyanam jo’kan naq ak wan aj wi’ li k’aj aatin nayehok re ani nab’eeresink re, a’yaal li xpoyanamil. Naq nake’b’atz’unleman li ch’ool aatin aran nak’utun.

Qilaq junaq xk’utb’al

'''Sa’ junesal'''
<div style="width:50%;">
<div style="width:50%; float:left; font-size:11px;">
Xb’een poyanam

Xkab’ poyanam

Rox poyanam
</div>
<div style="width:50%; float:right; font-size:11px;">
nakinb’atz’unk

nakatb’atz’unk

nab’atz’unk
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
'''Sa’ naab’alil'''
<div style="width:50%;">
<div style="width:50%; float:left; font-size:11px;">
Xb’een poyanam

Xkab’ poyanam

Rox poyanam
</div>
<div style="width:50%; float:right; font-size:11px;">
nakoob’atz’unk

nakexb’atz’unk

nake’b’atz’unk
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>
Ak hoonalil wi’ xb’eeresinkil li junjunq chi ch’ool aatin.

{|style="width:80%; font-size:11px"
|-valign="top"
|style="width:33%;"|
Ak xnume’ xb’eeresinkil

Xinwar

Xatwar

Xwar

Xoowar

Xexwar

Xe’war
|style="width:34%;"|
Yo chi xb’eeresimank

Nakinwar

Nakatwar

Nawar

Nakoowar

Nakexwar

Nake’war
|style="width:33%;"|
Toj maji na b’eeresimank

Tinwarq

Tatwarq

Twarq

Toowarq

Texwarq

Te’warq
|}

Li hoonalil junjunq nab’eeresiman a’yaal jo’q’e xb’eeresinkil li ch’ool aatin junjunq, li k’aj aatin nak’utb’esink re li ak xnume’ xhoonalil a’an li X, li k’aj aatin nak’utb’esink re naq yo xb’eeresinkil a’an li nak ut cho’q re li toj maji’ na’beeresiman a’an li t-q.

'''Ani nab’eeresink re li ch’ool aatin, ut chan ru xnawb’al jo’q’e xb’eeresinkil'''

Qilaq.

Naq nab’atz’unleman li ch’ool aatin junjunq wan xhoonalil, poyanamil ut xxe’el li aatin, qilaq:

Nakinb’atz’’unk:

<div style="width:50%;">
<div style="width:50%; float:left; font-size:11px;">
Nak:

In:

B’atz’unk:
</div>
<div style="width:50%; float:right; font-size:11px;">
a’an li najultikank re li xhoonalil.

a’an li najultikank re li xpoyanamil

a’an li ch’ool aatin
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>

Tinb’atz’unq

<div style="width:50%;">
<div style="width:50%; float:left; font-size:11px;">
t-q:

In:

B’atz’un:
</div>
<div style="width:50%; float:right; font-size:11px;">
a’an li najultikank re li xhoonalil.

a’an li najultikank re li xpoyanamil

a’an li ch’ool aatin
</div>
</div>
<div style="clear:both"></div>

'''Wankeb’ li ch’ool aatin naq jun aj wi’ xpoyanamil ut wankeb’ naq wiib’ li xpoyanamil'''

Ch’ool aatin jun aj wi’ xpoyanamil: nayeeman naq jun aj wi’ xpoyanamil xb’aan naq ka’ aj wi’ a’an naru xb’eeresinkil li b’aanuhem, maani chik naru nab’eeresink re, qayehaq wi’ tintz’okaaq ka’aj wi’ laa’in naru tinwa’aq ren aq tkotzq.

{|style="width:80%; font-size:11px"
|-valign="top"
|style="width:33%;"|
Ilok

Wark

K’a’uxlak
|style="width:34%;"|
wa’ak

se’ek

k’otak
|style="width:33%;"|
ch’u’uk

aatinak

ab’ink
|}

Ch’ool aatin wiib’ xpoyanamil: eb’ li ch’ool aatin a’in, a’an naq wan li nab’eeresink re li b’aanuhem ut wan li nak’uluk re. Qilaq:

{|style="width:80%; font-size:11px"
|-valign="top"
|style="width:33%;"|
Xajok

Qalunk

Tz’uub’uk

Atesink

Sak’ok

Letzok
|style="width:34%;"|
ch’iilank

k’alek

tenok

pak’ok

poch’ok

pitz’ok
|style="width:33%;"|
tzolok

awk

te’ok

kemok

b’onok

b’anok
|}

{|style="width:100%; margin:1em auto 3em auto;"
|style="border:solid 2px; border-color:#ffff00; background-color:#ffff9a; border-radius:10px; width: 85%; padding-left:5px;"| Xk’anjel laj k’utunel

Qilaq li eetalil junjunq ut tqab’eeresi li k’anjel:

*tqatz’iib’a li naxjultika
*tqab’atz’unle sa’ li poyanamil junjunq
*Tqab’atz’unle sa’ li li hoonal junjunq.
*Ut tqatz’iib’a ma jun xpoyanamil malaj wiib’.
| [[Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' mujer.png|right|110px]]
|}

<center><gallery widths=150px heights=150px>
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' p(86.1).png
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' p(86.2).png
Archivo:Nuestro idioma en la escuela - Q'eqchi' p(86.3).png
</gallery></center>