Nuestro idioma en la escuela/Chuj/Vocabulario

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Testak tz’elk’och sb’o’ i:

1. Lolonel~paxti’. Tas tz’elk’och sb’o yuj tik:
2. Sek syojtakej el heb’ kotak ix yet’ heb’ kotak winak unin jantak lolonel~paxtib’al sk’anlb’aj t’a koti’-
3. Sek te jelan tz’aj heb’ kotak ix yet’ heb’ kotak winak unin sk’alb’an koti’ yet’ yak’an lewanb’ok slolonel yet’ jantakxo lolonel spak’ t’a xch’anhal juntzanh tik.

Sk’e’i sniwanb’i slolonel heb´ unin t’a junjun makanh tas syalelk’och yik’ti’al lolonel.

Ampliación de vocabulario por campos semánticos: (estudio del significado de las palabras).

Vocabulario relacionado con el hogar, dentro del hogar y la familia.

Skoniwanej el sb’isul lolonel jantak ay yalan yik t’a b’aj kajan honh t’a yol kopat, ma jantak skal t’a yol kopat, yet’ komam konun yet’ kuk’tak, hato syala’ tastak skala’.

Wach’okab’i skob’o junokxo munlajel tik yik wach’ skoch’ox yil jakxo heb’ unin tik, ichok sk’anb’an ek’ winh sk’ayb’an unin, tastakto juntzanh lolonel chi’ ay yik wach’ sk’ib’ sb’isul slolonel heb’ tik.

awas, xalu aseyte ha’ijan ajte’ ak’ach b’ekta’anh awastut atz’am aros b’ib’il kaparina kape kaplin karanar sebolya ch’ab’in uk’ab’ chay, chitam

chen ch’ib’ej xanhab’ ch’at wa’il k’ojnub’ xumpil tut mexa tek kuchilub’ chemte’ kapak~pichul wex wa’el makchulpat anima tzes k’atzitz

• 

  ch’ub’

• 

  xanhab’

• 

  ch’at

• 

  xila

• 

  xumpil ~ xumpilin

• 

  mexa

Skochek say ek’ yil heb’ unin ma skomolsayej elta yet’ heb’, t’a b’aj tzonhkuywi, ma jun skochek say heb’ t’a b’aj ay spat.

Slajwi chi’ skob’o’an yune’ nab’en~manh tz’akanok nab’en yet’ok. Yet’ yune’ nab’en chi’ skob’o’an tz’akan nab’en

Ch’oxchaji jantak juntzanhxo lolonel, ik’ti’al, t’a b’aj kajan honh, jantak lolonel skal t’a yol pat-nha; ma icha pax t’astak ma smunlaj jantak kotak unin, sb’o ta skal munlajel: jun ch’oxnab’il tz’ilchaj t’a tik, ichok b’o t’a b’aj b’at tanhwaj chitam, ma ichok ak’oj yoch molb’etz nok’ yuj heb’ unin chi’.

Vocabulario relacionado con el hogar, tareas infantiles fuera de la casa, por ej. Cuidado y alimentación de animales.

T’a juntzanh tastak sk’ulaj chi’, skosik’lajek elta jaye’ok b’elanh lolonel, juntzanh max nachaj ellaj ku’uj, tzonh ek’ t’a sat heb’ ket uninal, skalani tope ay heb’ ojtannak. Haxo juntzanh kojtakxo chi’ jun, wach’okab’i skosik’lej pax elta, skob’o’an tzolan junok yune’ ik’ti’ t’ay skalan b’i’an.

Icha tik:

k’ojnub’ b’ektanh awastut atz’am aros b’ib’il kaparina kape kapulin karanaro sewbolya yuk’em chitam tanhwoj chitam sik’oj pelem manoj

nib’aker sik’oj ixim xumpil tut mexa tek kuchilub’ chemte’ k’apak~pichul wex wa’il tanhwoj chej yanhchich chekab’il k’a’el~tastak

Skob’o’ek jantakto tas kojtak t’a yib’anh jun kikuynab’il wan kob’o’an tik, skal t’a winh ma ix tzonhk’ayb’ani~tzopnhkuyni, to tzonhyak’ el heb’.

Skob’o’ek junok yune’ ik’ti’ t’a y’iba’nh wan kob’o’an tik.

Skotz’ib’anek em t’a ku’um jantak tas sk’ulej, ichok syal tik.

Kokuyek junxo makanh munlajel tik;

ha’okab’ juntzanh lolonel~paxti’ skal ta’ yol b’aj tzonh kuywi; jantak k’a’el tz’ilchaj yol b’aj tzonhkuywi tik, ma lolonel jantak yik tastak skok’ulej~tzkib’o’o, yik tzonh munlaji; ichok jun ch’oxnab’il tik, kojakek ch’anh ku’um t’a sb’alunh pak’anhil, skawtanek junok ik’ti’ tz’ilchaj t’a jun pak’anh chi’, molanhil tzonh aj em k’ojan~wokan skawtanek b’i’an.

Hanheja’ icha chi’ skutejek junokxo.

Vocabulario relacionado con la escuela, dentro del salón de clases objetos y actividades, por ej. Abrir su cuaderno en página 9, vamos a leer el siguiente cuento, vamos a sentarnos en grupos pequeños.

yik mes mes unin pa k’atzitz xila pan suklab’ kuywajum k’en xan

anhk’ultak chen xalu uk’lab’ hu’um k’ojnub’ chonh tz’ib’lab’ kuywum pak’ul pat

1. Jantak pak’anh yet’nak ch’anh k’u’m skok’ana.
2. Chajtil yilji spatik ch’anh
3. Jantak kok’a’el ket’nak
4. Jaywanh honh t’a yol kokuynub’
5. Molanhil tzonh elek tzonh ek’ek t’a spatik yichanh b’aj tzonh kuywi tik, skotz’ib’anek jantak tastak tzkil chi’ masanil t’a koti’; ta to ay manh kojtakok, skok’anb’anek t’a winh tzonkuyani.

Hanhej pax ha’ icha chi’ skob’o’o ma skal jantak juntzanh lolonel tz’och lokan t’a jantak tz’ilchaj t’a spatik, chikin kokuynub’ chi’, t’a yamak’il, lolonel tz’och lokan ha yik snachaj junok yune’ k’inh, ma tastak tz’uji yuj heb’ kuywajum, ma ichok snachaj sk’inh ix nunab’il, ma winh mamab’il yet’ juntzanxo lajan yelk’och yet’ juntzanh skal tik.

k’ojnub’ b’ektanh awastut atz’am aros b’ib’il kaparina kape kapulin karanaro sebolya k’inh nunab’il sk’uhal k’apak bandera sk’inh heb’ unin

lopil xumpil tut mexa tek kuchilub’ chemte’ k’apak~nip wex wa’il k’inh mamab’il sk’inh winh kuywajum k’inh Pixan

1. Wach’okab’ skok’ayb’ej jantakto juntzanh k’inh chi tz’ek’i,
2. Smolb’ej kob’a skalanek tasktak sk’anchaj t’a juntzanh k’inhchi’.
3. Skok’anb’anek tas yuj snachajkan juntzanh k’inh chi’.

Kokuyan pax tikne’ik, juntzanh lolonb’al ma~mu juntzanh lolonel tz’och lokan yet’ jantak tz’ilchaj t’a b’aj kajan honh, t’a b’aj ay kopatik kochikinh nha, t’a b’aj chonhlab’, b’aj chonhnaj jantak k’a’el, t’a b’aj ay smolb’ej sb’a k’en carro ma b’aj tz’ilchaj k’en carro chi’, ma pax lolonel tzalchaj t’a b’aj ay tepan, ka’el ma yamk’ab’ t’a tepan chi’.

Vocabulario relacionado con el ámbito de la comunidad, en el mercado, en la plaza, en la terminal de buses e iglesia.

Skilek jantak tas syal kilan t’a b’aj ay chonhlab’, ma t’a b’aj kajan honh, t’a tepan:

ajan itaj kaxlanh~kaxtilanh wex anima manwajum k’ojnub’ kuchwajum tab’ lesalwum santu

chib’ej xoch tut xalu lob’en anhk’ultak chib’il wa’il k’apak tak’inh kantela k’en anima te te’

Kosik’lejek elta tastak juntzan lolonel lokan och t’a tepan, t’a b’aj kajan honh, ma t’a chonhlab’, makkiltak skutejek elta kosik’lan elta.

Slajwi chi’ skotz’ib’anek em jantakto malaj t’a junjun makanh t’a k’u’um. Skoch’oxan yil winh tzonhkuyani~kikuymal.

Tzonhkuyxi t’a stzolalil koti’, t’a jantak lolonel wach’ kalan t’a b’aj tzonh ilchaj yet’ kopatik kochikin nha, ma koyanhil petanhil, ma yol kok’alu’um, ma icha pax lolonel kak’ och lokan a yik tz’emi ma sk’exwi~tzjelmji yek’ yol yib’anh k’inal, ichok t’a nhab’il k’achanil, jantak syikumal yol yib’anh k’inal, ma ichok jantak hoyan petanh t’a kopatik kichanh; ma ichok jantak yamnub’al yik yajal ma manh yikok yajal ay t’a b’aj kajanh, ichok heb’ winh syajal winakil, yol kok’alu’um, ma yolchonhab’, ma jantak jun kajnub’ elawtak yilji b’aj sjawi heb’ winh ch’ok chonhab’il, ichok Wajxaklajunh, ma ichok juntzanhxo lajan yet’ok. Skoniwanb’itej kololonel yet’ juntzanh tik.

Vocabulario relacionado con la comunidad, clima cuidado de la naturaleza, y del medio ambiente; servicios como correo, autoridades locales, municipalidad, lugares turísticos.

Yechelnhej ma ch’oxanb’ilnhej juntzanh ay em tik:

Tastak ay t’a kopatik, kochikin nha:

te’ chich choj anima k’olol ha’

nib’aker anhk’ultak wa’ax itaj ix taj xantamali

T’a k’achanil

Kalek tas yaj yol yib’anh k’inal tik tikne’ik: tzonh elta t’a spatik b’aj tzonh kuywi, skotz’ib’anek.

Chajtil sk’exmaj yol yib’anh k’inal:

Kalek tastak ay t’a k’achanil

Kalek tastak skil t’a nhab’il k’inal

Kalek tastak skil t’a snanhal juntzan skil t’a yib’anh tik.

Slajwi chi’, skotz’ib’anek em t’a ku’um, jantak juntzanh ix kal chi’. Skik’anek elta yechel chajtil yek’ skona’ ma skilani.

Chajtil kilani ma koyikan jantak tas ay t’a yol yib’anh k’inal tik:

Ha’ ha’: ha ha’ tik, chuk ta to skomikej ha’, ma skak’b’at mik t’a yol ha’, yujto tzijtum~niwan pax k’inal ay t’a yol ha’, ichok nok’ chay, nok’ xoch, nok’ ya’ax,

Konhelek hoyan, skalanek tastak skutej koyikan te’ te’.

Skok’anb’ejek kab’i’ tastak skutej kok’anab’ajan/kik’anlb’an lum lu’um,

Skok’anb’ej t’a winh tzonhkuyani tas pax skutej kok’anb’ajan lum niwak yaxlu’um.

Skok’anb’ejek kab’ juntzanhxo:

Skilek tikne’ik tastak yamnub’al syak’ wach’il t’ayonh:

Ichok yikab’il/yiknub’al, tas swach’ilal syak’ t’ayonh

K’en yik k’umlaj b’a’il

Yet’ juntzanhxo yik tz’ek’ ab’ix t’a kokaltik.

Kilek paxi tastak yaj heb’ winh syajalil b’aj kajan honh tik.

Syal winh tzonhkuyani, tastak sk’ulej winh alkal, yet’ jantak yetb’eyum, ma yet’ heb’ smunlajwum, ma jantak pax heb’ smunlaj yik sk’ewan heb’ kochonhab’ tik.

Kilanek paxi jantak juntzanh b’aj syal kob’at b’eyel ek’i , ma sja yil heb’ ch’ok chonhab’il, t’a b’aj kajan honh tik, ichok wajxaklajunh, K’atepan, skok’anb’ejek juntzanhxo.

Haxo pax t’a junxo makanh tik, hokok’ayb’ejkob’a~ojkikuykib’a, ma koniwanb’itej kolonel~kipaxti’ t’a junxo makanh ichok tz’aj sb’o’an sb’a junok b’elanh lolonel ma ichok yaj smakanhil yamnub’al yaj lolonel tik. Tz’aj spuk el lolonel, ma yik tz’elta lolonel t’a junxo.

Ampliación de vocabulario por formación de palabras y familias de palabras. Derivación.

Ha jantak lolonel tik, to makiltak yaji, ichok yaj junok nhahil anima, yet’ sk’ab yok, ha t’a junjun makanh chi’ hata’ tz’elta juntzanhxo~juntzo’nhxo.

Ha jantak lolonel tik, yik wach’ kok’ayb’ej to skojtakej el jantan yib’ ma snunal yik sub’oj~chitak kilan eli, tastak syal elk’ochi, yuj to hata spak’ elta juntzanhxo chi’. Kok’ayb’ejek juntzanh skilanek tas tz’aj spak’ elta t’a yib’ chi’.

Kok’ayb’ejek juntzanh skilanek tas tz’aj spak’ elta t’a yib’ chi’.

Yib’al lolonel K’ik’

Stz’aknub’al lolonel alil

Tz’akan lolonel K’ik’alil

Skilan pax junxo lolonel ox pojanh yaj tik:

S-

k’ik’

-alil

Sk’ik’alil

Icha pax chi, juntzanhxo, t’a b’aj ay skil elta chajtil yaj yib’al lolonel tik icha ix kal k’ik’i. Ha lolonel tik to yaman etzan yaj heb’, yaj jun yib’ tz’ak’an el juntzanhxo ak’ lolonel tz’elta t’a juntzanh tik.

Ik’ti’ Ik’ti’wel Ik’ti’wanh Ik’ti’wum

Cham Chamnak Chamum Chamel

way wayanh wayokonh waynak wayanhek

Jul Jul eli Sjulnak eli Julb’il eli

K’ik’ K’ik’ K’ik’ K’ik’ Kik’

alli B’alil tzuj B’al nay

- xo inak inak inak

K’ik’alil K’ik’b’alilxo K’ik’tzujinak K’ik’b’alinak K’k’nayinak

Skosayek elta jantakokxo yet’ skolwal winh kokuyumal.

Chumchaji ma snachaj eli jantak juntzanh lolonel yuj unin, jab’jab’il, ma makkixtakil, yojtakan eli, ma yilan eli chajtil xuychaj el snachaj el lolonel chi’.

Comprensión de vocabulario por pautas o claves de contexto. Preguntamos qué significa la palabra nueva, y el lector o lectora infiere el significado por lo que dice el resto de la historia.

Ichok sna’ankot heb’, tas syal elk’ochi ma junok tas wan yawtani, ichok yik’ti’al nok’ nok’, oxe chanhe’ok k’ajanh, kotak wal manh te niwanok, k’ojb’il~kolb’il ichok wake’ok jit’anh t’a yol sk’ajanhil chi’, yet’ jun mach wal tz’alnax t’a jun yune’ ik’ti chi’, ma chab’ok juntzanhxo heb’ chab’ilokxo yaj och lokanh t’a ik’ti chi’, tz’och juntzanh ak’ lolonel, t’a slajwub’ skok’anb’an t’a winh t’a unin chi’ tas syal elk’och jun ak’ lolonel ix och chi’.

Chawanh nok’ niwak nok’

Ha’ hab’ yak’ jun nok’ B’alam, yet’ jun nok’ Choj, yilan elta sb’a nok’ yet’ nok’ t’a kaltak te’. Yilan nok’ ixta sb’at nhiknaj nok’ Elelal yujto niwak nok’ nok’ Wal syamlaj kot sb’a chi’ Haxo chi’ syamlan kot sb’a nok’ Sjullan k’e sb’a nok’ t’a cha’anh Haxo nok’ choj chi’ ek’b’at te’ ay yip nok’

Slajwi ste ak’an nok’ chi’ spax k’och yip nok’ B’alan, haxo t’a jun k’en k’en st’eb’ och nok’ Nok’ Choj chi’, xcham nok’ b’i’an. Mach nok’ elnhiknaj elelal chi’? Machwal nok’ tz’alchaj t’a jun ik’ti’ tik Mach junxo nok’ tz’och lokan. Say elta ila’ mach juntzanh lolonel ak’to t’ayach.

Nok’ K’ultakil chej~Ch’ukul yet’ nok’ Tzimin

Wotz’an ek’ nok’ Ch’ukul chi’, ix yilan elta nok’, wan sk’och kotkotan jun nok’ tz’imin chi’ t’a nok’, yo ixkot hurnaj nok’.

wal sjelanil sb’ey nok’ maj yamchaj laj nok’; junxo haxo nok’ ixch’ox elta sb’a, t’a nok’ Tzimin, yo ix k’e b’uk’naj nok’ yib’anh nok’,

Ix chi’an b’at nok’ nok’ ixcham nok’, haxo nok’ yune’ aykani, niwakiltak wal nok’ yune’ chi’. yo ixchichajxi b’at nok’ yuj nok’ Tzimin chi’.

Mach nok’ chawanh wan yalchaj t’a jun yune’ ik’ti tik.

Say elta hila’ tas juntzanh ak’ lolonel tz’alchaj t’a tik,

K’anb’ej ek’ hab’ juntzanh ak’ lolonel chi’.

Slajwi hak’anb’an ek’ chi’ tz’ik’an elta yechel juntzanh nok’ wan yalji chi’, yet’ chajtil b’aj ay ek’ nok’ chi’.

Nok’ Chich yet’ nok’ Okes

Ha hab’ yak’ nok’ chich yet’ nok’ Okes jun el Ay hab’ ek’ nok’ Chich chi t’a sti’ jun ha ha’.

Ke Okes, iniwal jun te wach’ sloji tik Kuk’b’at ha’ olk’eta b’i’an, ini ixk’e wujtik hokachxo, te niwan hach naktik sat em ha’ niwak huk’an ha’ ha’ach tik, olalo’an b’at b’i’an. Haxo chi’ tonhej tzak’ em sti’ nok’ Chich chi’, max Yuk’laj ha’ nok , haxo nok’ Okes elt’innaj nok’ yuk’an ha’

Kosay elta kil juntzanh lolonel ak’to t’ayonh skok’anb’an kab’ ta’ heb’ ket uninnal, tato ayto max snachaj ku’uj skok’anb’an kab’ t’a winh tzonh kuyani.

Machtak juntzanh nok’ nok’ tz’alji~tzalxi ta’ jun ik’ti’ tik.

Tas ixsk’ulej kan ha yik ix lajwi chi’.

Tastakto juntzanh ix’och lokan yet’ juntzanh nok’ tz’alchaj tik, skotz’ib’ejek em t’a kum komasanil.

Tas syal elk’och juntzanh lolonel ak’to ixil elta t’a oxe’ ik’ti’ tik.

Tzolnab’il yaj yechel tz’ib’al kot’i Chuj, skila’ chajtil yaji, ma tzololil kotz’ib’ani icha chi’ skoch’ox yil heb’ unin, yik skuychaj heb’.

a, b’ ch, ch’, e, h, i, j, k, k’, l, m, n, nh, o, p, r, s, t, t’, tz, tz’, u, w, x y, ( ‘ ) saltillo

Kokuyan pax heb’ unin t’a yib’anh yechel kotz’ib’ tik, chanhtak makanhil tza’j kokuyani heb’ t’a~a a.

Kona’ek elta junok lolonel, skotz’ib’anek t’a b’aj ay sb’ab’laj och junjun yechel tz’ib’ tik,

Kilek nab’an jun xch’oxnab’il tik tas skutej:

Awas
B’olob’
Chen
Ch’ix ...nhejtik masanto tzlajwi yet’ junjun yechel tz’ib’...

Chab’ chab’ skob’o t’a junjun yechel tz’ib’.

Skokuyan pax heb’ unin t’a yib’anh yechel kotz’ib’ tik, chanhtak makanhil tza’j kokuyan heb’ somkiltak .

Tzolnab’il yechel tz’ib’al.

Orden alfabético.

Haxo tiknek an skotz’ib’ej em oxe’ok t’ilan lolonel, hoyetak lolonel chi yet’nak jun jun. Palta manhoklaj stzolalil tz’ib’ chi’ syik’a, tz’alchaj yoklemal tas tz’aji yik tz’ib’ej em heb’ unin t’a yu’um.

honh, Chej, mol, nhab’, is

tut , uk’, xanhab’, kuya, chich

Lanhb’at, tz’utz’, molo’, b’os, tonhej

b’ab’el
Elk’um
Ajan

jach’oj
hiko’
k’en
kokon
ila’

oy
lol
niwan
meb’a’
retet
telmis
pat
surisur

oy
lol
niwan
meb’a’
retet
telmis
pat
surisur

Tas skutej kok’anan ch’anh yumal b’aj skosay snab’enal lolonel.

Uso de diccionarios.

Cham kila’ machonh tzonh kuywaj tik, skokuyan pax heb’ unin t’a juntzanh yoklemal tik, t’a tzolalil ichok yechel tz’ib’al tzolalil koti’; t’a koti’ skal yab’ heb’ tastak skochek sk’ulok~sb’o’ heb’ chi’, ichok kalan yab’ heb’ tas yutek heb’ sayan junok lolonel ichok yaj tzolalil t’a ch’anh yik lolonel.

Ichok yaj tas tzolalil t’a koti’ icha chi’ skutej skochek sk’ayb’aj heb’ unin chi’, yik syojtakej el heb’ yaj stzolalil yechel stz’ib’al koti’ chi’, icha pax yilankan heb’ sayan elanh chamel~ji’lti’ t’a ch’anh hu’um yik b’aj skosay lolonel chi, yet’ tas syal elk’ochi.

Smolanhil lolonel skosay chi’:

Haxo tikne’ik an skotz’ib’ej em oxe’ok tzolanh lolonel, junjun tzolanh hoye’ lolonel yet’nak, soman skutej kotz’ib’an em t’a koti’ tik.

Uk’um anh, alkawal, ak’en, tze’ej, xux

Meb’a’, awal, tanak, chimpa~chim, b’olob’

Seweb’, howen, ob’iltak~o’ltak, t’i’iw, Anhtum

Cham skila tas yoklemal komunlajel, haxo tikne’ik ichok yaj tzolalil yechel tz’ib’al koti’ Chuj, ixta skutej kotzolb’itan juntzanh lolonel ay yib’anh tik, slajwi chi wach’ skote b’o’ej jakxo.

• 

  Ch’anh smolmal paxti’.

Capacidad de producir una palabra específica para un significado o la habilidad de comprender palabras.

Narración de las acciones que les suceden a unos personajes en un espacio y un tiempo determinados.

Espacio vital en el que se desarrolla el ser humano. Conjunto de estímulos que condicionan al ser humano desde el momento mismo de su concepción.

Pistas o señales del texto que ayudan al lector a inferir el significado de palabras o conceptos que estas denotan.