Nuestro idioma en la escuela/Ch'orti'/Introducción

Tama e tzejpjun ira achekta kochwa’ twa’ akansenpa kawojroner Ch’orti’, uyokir turu tz’ijb’ab’ir ta kawojroner tya’ che’npa taka e sajkmayaj ojronerob’ taka e b’ik’it maxtak xe’ akanw’ob’ tama uyototir e kanseyaj, te morwa’rob’: Tunuk kojn, ta Iktzurentun, tya’ war e ruch, ta Suchiker, ta Nichir, ta pakar, ta Lajchrum, To’rtajte’ ta Nawer yi ta Jun. Inb’ijk inb’ijk che’npa e b’ikit ojronerob’ yi e numer b’an e ejtz’unar tya’ ak’anpestz’a e ojronerob’ xe’ tajwintz’a tama e sajkmayaj xe’ che’npa.

Uk’anpesnar uyokir e ojronerob’ xe’ ch’a’r tama e tzejpjun ira ucheksu xe’ ana’tantz’a tama uk’anpesna’r k’ajtb’ir yi tz’ijb’ab’ir u’t tama kawojroner (L1). B’an ub’an uk’ajti uk’anpesna’r xe’ inb’utz yi taka inte’ erachir yi b’an kochwa’ inte’ ojroner xe’ ajk’untz’a tama uyototir e kanseyaj yi tama e kanseyaj xe’ me’yra intran uyokir a’xin. Kawa’re b’ijkkanseyaj tama xe’ kanseyaj ja’x uyokir e ojronerob’, uk’oter e jun ira ja’x tama uchektesna’r uyokir e kanseyaj, xantesb’ir tama uyustayaj e kanseyaj xe’ ayan tama e chinam Iximrum.

E tzejpjun ira a’xin atakarsan tama tuno’r era:

• Uch’ijse tuno’r uyokir upatna’r e ajkanseyaj b’an twa’ e ajkanwa’r, tama uyototir e kanseyaj.
• Ja’x inte’ jun tya’ uyub’i ak’anpesna tama uyototir e kasneyaj taka e b’ik’it maxtak xe’ ajcha’wojronob’.
• Uk’anpesna’r taka e inte’ erachir kawojroner (L1) tama uyototir e kanseyaj E b’ijkkanseyaj te patna’rob’.

E b’ijk kanseyaj te patna’rob’ ja’xob’ ira

1. K’ajtsyajir ojroner
2. Ojronerob’
3. Una’ta yi uk’anpes ub’ijrar e ojronerob’
4. Ukejta’rir e pejkj jun
5. E tz’ijb’ayaj k’ajtb’ir u’t
6. Uk’ajnar e tza’yer ojronerob’

E Tzejpjun ira ucheksu tuno’r e patna’r xe’ sitz’ yi e ijch’ok una’ta cha’wojroner k´ani twa’ uk’anpes taka inte’ erachir twa’ utajwi inte’ la’rir tya’ o’jron maja’x ja’xtaka kochwa’ inkojt aj-wojroner xe’ uk’anpes uyojronerch (L1) tama tuno’r xe’ erachir. Tama uyototir e kanseyaj, uyokir a’xin tama uch’ijrseyaj e na´tanyaj, tama inkojt ajwojroner uk’anpes uyojronerach.

Tuk’a twa’ ko’stes e jun ira tama uyokir e kanseyaj:

• Tamar taka uyub’i ache’npa e xantesna’r yi e nut’urer, xe’ ja’x uyokir e patna’rob’ tama e jun ira.
• Tama xe’ ucheksu wa’chetaka e tajwintz’ar tama e patna’rob’ xe’ ache’npa tama tuno’r ujab’ e kanseyaj yi tama e numer kanwa’rob’. Tama e b’ajxan irna’rir war kak’ek’ojse tuno’r patna’rob’ tama ukajyesna’r e jab’ e kanwa’r: aka’y taka e b’ik’it kanwa’rob’ yi ak’a’pa tama uxjab’ kanwa’r.
• Tya’ kachektes e patna’rob’ taka uyokir, e ajkanseyaj una’ta kochwa’ war a’xin upatna’r tama e kanseyaj xe’ uche yi tuk’a twa’ uche tama uyototir e kanseyaj ; a’xin una’ta yi uk’ek’ojse tuk’a patna’r war uche taka e maxtak.

Tuk’a intya’chir ukojko inte’ jun te kanseyaj kochwa’ era:

• Uyub’i ab’orojsenpa tama inte’yx ojroner yi tama e turerob’ taka inte’ la’rir.
• Ja’x inte’ jun tya’ uyajk’u uyokir e kanseyaj, twa’ e ajkanseyaj uche tama mixu’ uyokir kaseyaj.
• Atakarsan tama e mixu’ b’ijarar tama uxantesna’r e kanseyaj, atakarsan uchu’chu’res e patna’r xe’ matuk’a uyokir.

1. Ayan ayan uyokir xe’ uyakta kacha’mi, tuk’a patna’r k’ani kache yi ti’n takar uyub’i kanut’i; uyub’i kaptnes me’yra taka inte’ o’ cha’te kanwa’r. Inte’ k’ajtsyaj uyub’i kache , taka era uyub’i kache cha’nte’ patna’r.

Into’ uyub’ kawa’re k’e e pejk junob’, e tz’ijb’ayaj yi e patna’rob’ ja’xtaka ach’enpa?. E’ra maja’x kochw’a era; tamar taka ke’ inkojt inkojt ajtz’ijb’ayaj uche taka me’yra b’ijnusyaj tuno’r e tz’ijb’ayaj twa’ apatnob’ tamar. Tama ub’ijnusyaj e jun ira che’npa tama ujab’ yar e bik’it maxtak yi taka inte’ twa’chir te morwa’rob’. Uyub’i ak’anpestz’a mojr tz’ijb’ayaj che’nb’ir umen e ajkanseyaj yi e ajkanwa’rob’.

Tama e jun ira uyub’i ak’anpesna tama tuno’r ujab’ir e kanwa’r. Tama e nut’urer in ma’chi uk’ani twa’ e ajkanwa’r una’ta upejka yi utz’ijb’a u’t e jun tamartaka ke’ kanseyaj uk’ani twa’ ache’npa o’jronb’ir taka. Tama e cha’ nut’urer uyub’i ache’npa ojronb’ir taka yi achekta e kanseyj xe’ tz’ijb’b’ir u’t. B’an ub’an tama e ux nut’urer achekta e kanseyaj xe’ aka’y o’jronb’ir taka yi tya’ war ab’oro uyintranir tama inte’ inte’ , e ajkanseyaj yi e ajkanwa’r uk’ani twa’ utakre ub’ob’ taka e ojroner tz’ijb’ab’ir.

Upater ub’ijrar e ojronerob’ tama e kanseyaj:

¿Tuk’ot katz’akse inte’ uyokir kanwa’r tama uch’ajma’r ub’ijrar e ojronerob’ tu yokir e kanseyaj? Tamartaka ke’ jay kana’ta ub’ijrar e ojronerob’, e maxtak war uk’ek’ojse uyokir una’tanyaj. Tamar taka xe’ kawira ma’taka e kanseyaj xe’ ache’npa uni’x achekta me’yra ojroner tupater, ma’ b’anb’an e kanseyaj tama ub’ijrar e ojronerob’, ma’chi uyajk’ob’ uk’ek’warir xe’ ukojko tama inte’ kanwa’r tu’t inkojt pak’ab’, kochwa’ inte’ uyokir kanwa’r tama uyojronerach.

Utajwina’r uyokir e kanwa’r b’an kochwa’ uche’na’r, uyustana’r, k’ab’a’rir, arasir taka e ojroner, ja’x uwa’tarir e ajkanwa’r, e yokirob’ xe’ aktana o’choy tama xe’ ayan iyintranir tamar, era a’xin taka ub’ojb’ir yokir o’ b’an kochwa’ e na’tanyaj tama uyokir e tz’ikma’rob’. Uyutotir e kanseyaj j’ax twa’ uturb’a e ajkanwa’r taka e cha’te uyokir kanwa’r: e ojroner xe’ kak’ampes tama e tzikma’r yi tama e uyokir e ojroner. Tama e jun ira war kacheksu yi kache kochwa’ twa’ ache’npa e kanseyaj tama e jun tama ub’ijrar e kawojroner, ma’chi war kaxantes e k’ajkob’ yi e k’ek’wa’rir te kanwa’r tama ub’ijrar uyokir e ojroner tama e nakpat ojroner tamar taka ke’ uk’ani twa’ kak’anpes int’eyx yokir kanwa’r.

Kawa’re e ajkanseyaj twa’ upejku’t tuno’r inte’ inte’ nut’urir b’ajxan xe’ twa’ upatnes taka e ajkanwa’rob’. E’ra ak’anpa twa’ ja’xir una’ta kochwa’ turu uyokir e kanseyaj xe’ twa’ uche taka e maxtak b’an twa’ utakre ub’a taka mojr junob’ xe’ atakarsan tama upatna’r kochwa’ inkojt ajkanseyaj. E pejk jun yi e patna’rob’ ub’ajner taka ma’chi uyajk’u tuno’r uyokir e kanseyaj. Net’ach uyub’i o’ste e pejk junob’, amorojser yi o’stes mojr patna’rob’ twa’ uchob’ e ajknawa’rob’. Uyub’i itakarsan tama uxantesn’ar uyokir kanseyaj taka inte’ jun tya’ atz’ijb’antza’ yi at’ab’se tuno’r xe’ war ache’npa taka e maxtak yi topop asutpa ache xe’ lok’oy inb’utz taka awajkanwa’rob’.