Nuestro idioma en la escuela/Ch'orti'/Vocabulario

Ub’ijnusyaj e kanwa’r ira ja’x:

1. Ukanwikob’ e maxtak e ojronerob’ tama e ojroner Ch’orti’ . Una’ta ti’n ojroner xe’ ak’anpespa tama uyojroner.
2. E maxtak uch’ijse uyokir uyojroner tama xe’ una’ta. Uk’anpes e ojroner xe’ achekta tama uyojronerach.

Ch’ujkun ira; twa’ e maxtak ukanyob’ me’yra ojronerob’, uk’ani twa’ ab’orojse a’xin e ojroner. K’ani twa’ akanse kochwa’ twa’ kapejku’t yi kochwa’ twa’ katz’ijb’a.
Uyub’i akanse taka e me’ynob’ ub’an, twa’ e maxtak utajwyob’ uyokir wa’kchetaka.
K’ani twa’ akanse mojrix ojronerob’, ma’ja’x xe’ achekta taka tz’ijb’ab’ir tama e junob’ twa’ akanse.
Uk’ani twa’ ab’orojse o’ asajka a’xin mojrix ojronerob’.
Komon taka awajkanwa’r k’ani twa’ apejku’t inyajr, cha’yajr o’ uxyajr e ojronerob’ te Ch’orti’ twa’ akanyob’ inb’utz.

Tya’ e ajknseyaj war ukanse e ojronerob’ k’ani twa’ aturb’a ab’a tama e kanseyaj. K’ani awejtz’u komon taka e ajkanseyaj. Twa’ alok’oy awaru’t, chen ajk’in ajk’in twa’ atajwi uyokir ukanwa’r e ojronerob’. Ne’t kochwa’ inkojt ajkanwa’r k’ani twa’ asik’b’a a’xin mojrix ojronerob’. Twa’ ach’i’ uyokir akanwa’r te Ch’orti’. Komon taka awajkanseyaj k’ani twa’ apejku’t e ojronerob’ te Ch’orti’, xe’ ja’x xe’ a’xin utakrye’t twa’ akani inb’utz.

Patna’r:

Komon taka e ajkanseyaj yi nipya’rob’: kapejku’t e ojronerob’ xe’ tz’ijb’ab’ir ejmar.

Nakpat xe’ k’a’pix kapejku’t e ojronerob’ ira katz’ijb’a tuno’r tikajun.

Atz’am Jinaj Tun Majk’uy Malak Sasa’ tak’in K’ajn Kanwa’r Kanseyaj Chij chiki’ chinam kojn akb’ar jaja’r inte’ k’ay k’u’m Uxij Ater patan winal Xoj Winik b’ejt Ijta’n ex tichan Tu’jam Intat Chumpi’ Tanlum Me’ynib’ Ajme’yn Tzejpjun Sajknib’ ojroner Lujpib’rum Sojsoj injarma

kar nar otot inko’ Inxin ja’ We’r chab’ Wya’r ich’i’ Ta’ Xex jor Ik’ar k’ab’ K’anir nuk’ Cha’cha’ injuch’u ink’anpa ink’aywi ink’opi inkano inkanse inketpa Inlok’oy inmek’e inmuxi inna’ta inpajri, inpak’i inpatna ka’xin k’opot ku’m ne’n nojk’in u’nsre pojp

Akb’ar ok Sakojpa’r o’rpix Xemem chejchek Sakun tokar Noy musik Akb’i sasa’ Kone’r nak’u’t Ejk’ar ni’ Chab’ij majtzo’ rum pa’ sa’ pak’ma’r sit’a’ tz’ijk tz’ikin u’t ajajya ajajcha ajajra ch’um tuk’a xep’ wya’r a’kta ak ak’ach k’in tinam no’x

Inpatna nib’ajner:

Nib’ajner; intz’ijb’a tuno’r uk’ab’a’ e ayanir xe’ ayan makwi’r nikansenib’, nakpat inwirse e ajkanseyaj.

Inpatna taka nipya’rob’:

Kapojro inmojr ojronerob’ yi katz’ijb’a tikajun.

Taka e ojronerob’ xe’ katajwi, kache e me’ynob’ tama kajun yi kawirse e ajkanseyaj, nakpat katak’b’u tu’nak’ u’t e kansenib’ twa’ ukanyob’ e mojrob’.

Ub’orojseyaj e ojronerob’ xe’ ak’anpespa ti’ko’tot.

Ampliación de vocabulario por campos semánticos: (estudio del significado de las palabras). Vocabulario relacionado con el ámbito del hogar, dentro del hogar y la familia.

Tara ne’t kochwa’ inkojt ajkanseyaje’t, k’ani twa’ akanse me’yra ojronerob’ xe’ akay kak’anpes ti’ko’tot, taka yar kapya’rach’ xe’ turob’ ti kawejtz’er.

Aren e ajkanwa’r twa’ akay uk’ajtyob’ tuk’a tuk’a ojronerob’ uk’anpesob’ tu’yotob’ taka upya’rob’.

B’ijnwe’n kora tuk’a ojronerob’ akay ak’anpes taka apya’rob’ tama awotot.

K’ajtin taka awajkanseyaj, twa’ ja’xir utz’ijb’a tama e tz’ijnib’te’, k’ani twa’ ab’ijnu tuk’a b’ijnusyaj uyajk’e’t. Kochwa’ tz’ijb’ab’ir uyokir a’xin.

Kapatna taka e ajkanseyaj :

komon taka e ajkanseyaj kapejku’t e ojronerob’ ira yi katuran kab’ijnu jay kak’anpes ti’kotot.

Intza’y ture’n Ink’aywi Intze’ne ch’atat we’rir ak’ach chitam pa’ pik katob’i e b’u’r wex payuj winikob’ ak’ach ink’anye’t inpojch’a’n injuch’u inchapi u’t e k’u’m inchapi e b’u’r a’nsi taka niwijtz’inob’ inwates nimaxtak inxijb’a nijor inpatna inpak’i e jinaj inpak’i e b’u’r. inwe’ inpoki niti’ inpoki nik’ab’ inpoki niwalinya inpoki e cha’ inwe’se e wakax inwe’se niwak’ach

Kajatz’i e b’u’r Katene e kajwe’ Kajatz’i e nar inwates nitz’i’ a’nti ixye’n xane’n inpakb’u e ak’ach inpakb’u e chunpi’ inemso u’t e otot insajput e b’ujk inchapi e kajwe’ inb’iktes e k’u’m inmuxi e kajwe’ inchojb’a nimaxtak inwe’se nimaxtak u’nb’i e lajb’a’rob’ intz’aki nimaxtak inmek’e nimaxtak inmek’e niwijtz’inob’ mut tz’i’ mis wakax chij maxtak ayan e tejromtak ayan e ijch’oktak k’ajn. inpoki u’t e k’um inb’ut’i e ja’

Kapochi e nar Kajixi e nar b’u’r inwira niwijtz’inob’ inch’ab’u e pa’ nitu’ nitata’ nisakun niwijtz’inob’ ninoya ninanita nik’ojna nimama’ ayan nitumin inmani nib’ujk injatz’in e b’u’r inwaynes niwijtz’in wayanen ajnikon kormikon tze’nikon intz’oti e pojp inyaj tz’aymikon inturan xanikon ink’opi intz’ijb’ayan

Patna’r ta nyo’tot:

Intz’ijb’a ta nijun e k’ab’ob’ e ayanir xe’ achekta ta nyo’tot.

Intz’ijb’a ub’an uk’ab’a’ e patna’rob’ xe’ ache’npa ta nyo’tot

Erer awira jay ma’to tz’ijb’ab’ir tama e ojronerob’ xe’ turu tichan.

Nakpat inwirse niwajkanseyaj yi nakpat incheksu taka nipya’r ajkanwa’rob’ ta inte’ noj jun.

E ojroner xe’ Ak’anpespa tama e otot

Ojroner xe’ uk’anpes tama e ototob’, upatna’rob’ e b’ik’it maxtak najtir e otot, b’an kochwa’ e upatna’rir e rum, uchojb’ana’r e wya’r yi e arak’ob’.

Vocabulario relacionado con el ámbito del hogar, tareas infantiles fuera de la casa, por ej. Cuidado y alimentación de animales.

Kansen inb’utz e ojronerob’ xe’ ak’anpespa tama e otot, e ojroner xe’ ak’anpespa tama upatna’rir e rum, tama uchojb’anar e wya’r, b’an e ojronerob’ tama uchojb’anar e arak’ob’.

Cheksun e ojonerob’ xe’ la’rob’ taka tama e intya’ch intya’ch kanseyajob’ ira; twa’ e b’ik’it maxtak ma’chi anajpa tu’jorob’ tuno’r e kanseyaj xe’ war ache.

Uk’ajpes tuno’r e ojronerob’ xe’ uk’anpes tama uyotot, tama e otot kansenib’, tama uchojb’anar e wya’r, b’an twa’ arak’ob’.

Una’ta tuk’a tuk’a ojronerob’ akay uk’anpesob’ e b’ik’it maxtak tama e kanwa’r, yi tama uyotot’.

Inpatna taka e ajkanseyaj: Kak’ajti taka e ajkanseyaj twa’ ukansyo’n e ojronerob’ xe’ ak’anpespa tama e otot, tama e patna’r e b’ik’it maxtak najtir e otot , b’an kochwa’ tama e chojb’ana’r e wya’r yi te arak’ob’.

Inpatna nib’ajner: Intz’ijb’a ta nijun tuno’r e ojroner xe’ ukansyo’n e ajkanseyaj.

Inpejka tz’ustaka e ojronerob’ xe’ intz’ijb’ix ta nijun twa’ inkani wa’chetaka.

Ojroner xe’ Ak’anpespa tama uyototir e kanseyaj

Vocabulario relacionado con la escuela, dentro del salón de clases, objetos y actividades etc.

Kansen yar e b’ik’it maxtak, tuno’r e ojroner xe’ akay ak’anpespa tama uyototir e kanseyaj.

E ajkanwa’r una’ta tuk’a tuk’a ojroner twa’ uk’anpes tama uyototir e kanseyaj

Una’ta utz’ijb’a e ojronerob’ xe’ ak’anpespa tama uyototir e kanseyaj.

B’an kochwa’ e’ra:

Chen apatna’r,
turanen tz’ustaka, ub’in xe’ war uk’ajtyob’ apya’rob’,
ma’chi akerejb’a e k’ajnob’,
ma’chi iya’si tama uyajk’ina’r e kanwa’r,
pejkan u’t ajun, tz’ijb’an ajun,
b’ono ame’yn, tzikmen inb’utz,
ma’chi ab’oni intaka ajun,
tuk’a twa’ axab’i ajun,
ma’chi axab’i unak’ e otot,
yin mojrix.

Tuno’ron:

Kapejka e ojronerob’ xe’ ajkanseyaj utz’ijb’a tama e tz’ijnib’te’.

Nakpat katz’ijb’a tikajun twa’ kakani.

Ojroner xe’ ache’npa makwi’r e otot kanseyaj

Vocabulario que se utiliza dentro de la escuela

Kansen yar e b’ik’it maxtak tuk’a tuk’a ojroner ak’anpespa tama uyototir e kanseyaj.

Ajk’un una’tob’ tuk’a uk’oter e ojronerob’ xe’ ak’anpespa tama uyototir e kanseyaj.

E ajkanwa’r una’ta uyokir e ojronerob’ xe’ ak’anpespa tama uyototir e kanseyaj.

B’an kochwa’ xe achekta ejmar.

Tz’ijb’an ajun
Pejkun u’t ajun
Turb’an ab’a ta kanwa’r
Turen tz’ustaka
Ayan e maxtak
Ayan k’ajn
K’ani inwirse nijun e ajkanseyaj
K’ani ink’ajti inte’ k’ajtsyaj
K’ani u’nsta e tzejpjunob’
Inchuki nitz’ijb’nib’
Intz’ijb’ayan te Ch’orti’
Inpasi nijun twa’ inpejku’t kora
Katzikma
Kak’aywi taka e ajkanseyaj
Ajk’in ajk’in inpetz’e e jun
Inche me’ynob’ ta nijun
Kawejtz’u e a’kta’r
Inb’oni nijun
Intziki jay kojt maxtak tari ta kanwa’r.

Inpatna nib’ajner:

Inpojro inte’ ojroner, nakpat inche inte’ k’ajtsyaj tamar, unb’i taka e ajkanseyaj kochwa’ ache’npa, tya’ ak’a’pa iche k’ani twa’ inkani yi inwaru’t tu’t nipya’rob’.

OJRONER AK’ANPESPA PATIR E OTOT KANSEYAJ

Vocabulario relacionado con el ámbito de la escuela, en el patio, en un día de actos, en una celebración

Kansen yar e b’ik’it maxtak, tuno’r e ojroner xe’ akay ak’anpespa to’rtinaj patir uyototir e kanseyaj, e ojroner xe’ ak’anpespa tama e nojk’inob’ xe’ ache’npa, twa’ e ajkanwa’r una’ta kochwa’ a’ronpa yi kochwa’ utz’ijb’a tu’jun.

Upejku’t yi utz’ijb’a tu’jun e ojronerob’ xe’ ak’anpespa to’rtinaj uyototir e kanseyaj yi tama e nojk’inob’ xe’ ache’npa.

Ucheksu tuk’a tuk’a ojronerob’ una’ta xe’ uk’anpes tu’yototir e kanseyaj.

Patna’r: Komon taka e ajkanseya kawaru’t e ojronerob’ xe’ tz’ijb’ab’ir ejmar.

Ojroner xe’ ache’npa patir e otot kanseyaj:

A’sikon e pokpok A’jnikon Tob’ikon tu’k’ab’ e te’ Kachi’k e aras te ch’o’k Kachi’k e aras te mukmayaj Kachi’k e k’ajtsyaj ko’ych’i e mox Katz’iki jay kojt maxtak utares e si’ Kaxuxb’a Katuran katob’oy Xe’ me’yra nojto’n katzori e maxtak Katakre e ajkanseyaj Kameso e o’rtinaj uyototir e kanseyaj. Ko’ych’i e ja’ Inchojb’ob’ e b’ik’it maxtak Inwira twa’ e maxtak ma’chi atz’ojyob’.

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ojronerob’ xe’ inpejkix ta nijun yi insutpa inpejku’t tz’ustaka.

Cha’te’rtyo’n kapatna:

Cha’te’rtyo’n katuran katz’ijb’a mojrxix ojronerob’ xe’ ma’to katz’ijb’a tichan, nakpat kawirse e ajkanseyaj.

OJRONER XE’ AK’ANPESPA TE MORWA’R, TE CHONMA’ROB’, ENTE’YX

Vocabulario relacionado con el ámbito de la comunidad, en el mercado, en la plaza, en la terminal de buses e iglesia.

Kansen utz’ijb’ob’ yi upejkob’ tuno’r ojroner xe’ akay uk’anpesob’ tama umorwa’rob’, te chinam, te chonma’rirob’, xe’ uk’anpesob’ tama e xantib’, tama uyototir e Katata’, twa’ una’tob’ tuno’rxix ojronerob’ xe’ inb’utz.

Ch’ujkun jay e ajkanwa’r una’tob’ uchekswob’ jay ayan e ojronerob’ xe’ la’rob’taka ak’anpespa tama e turerob’ ira yi jay war ukanyob’ utz’ijb’ob’.

E ajkanwa’r una’ta upejku’t yi utz’ijb’a tuno’r e ojronerob’ xe’ e ajkanseyaj ukanse.

Una’ta tuk’a tuk’a ojronerob’ la’rob’ taka utz’ijb’ana’r yi b’an bijnusyaj uyajk’o’n.

Patna’r:

Komon taka e ajkanseyaj kapejka e ojronerob’ xe’ war uwirsyo’n.

Nakpat katz’ijb’a tikajun yi kasutpa kapejku’t

Ojroner xe’ Ak’anpespa tama e morwa’r	Ojroner xe’ ak’anpespa tama e chonma’rob’ de Logros		Ojroner xe’ ak’anpespa tya’ turob’ e ajk’ech xantib’
Ja’x e:	Ak’ani ka amani e:
E ixiktak apojch’a’nob’	kene’	Tz’upum	Tya’ ixin
Ub’ejrwob’ e ja’	yujy,	Xyab’	Tya’ ik’otoy
E winikob’ uyustob’ uyototir e kanseyaj	xanab’	Atz’am	Tya’ war iyo’pa
E pak’ab’ uyustob’ e b’i’r	chab’	Sukchij	Jayte’ atujri
E pak’ab’ uyosyob’ e ja’.	Pe’ych	Tz’ijnib’	Tara taka inketpa
E winikob’ upajnyob’ e rum	E ixim	Tanchij	T’ab’enik ka’xix
E pak’ab’ umorojse ub’ob’	B’u’r	Wex	Jay kojt a’xyob’
E winikob’ upak’yob’ e te’	Ich	Payuj	Tya’ e’kmay
E pak’ab’ uyustob’ e b’u’r	B’ujk	B’itor
E pak’ab’ uwinyob’ e k’opot	Pojp	Chikarar
Upak’yob’ e nar	Chijr	Aranxex
upak’yob’ e b’u’r	Semet	Chiki’
Atakarsanob’ tya’ uchob’
Uyototob’	Pajpaj	Tz’akoner
E pak’ab’ axanob’ ta b’i’r	Ujtz’ub’	Tinam
Ojronob’	Xep	Tz’i jb’nib’
Awarob’	Kar	We’r ak’ach
Axuxb’ob’ ta b’i’r	Is	Chunpi’
E maxtaka ujuryob’ e tun	Chay	Ch’akte’
	Pik	K’ajn
	B’asarnuk’	B’ojch’ib’
	Job’yok	B’ojnib’

Inpatna nib’ajner:

Intz’ijb’a ta nijun e ojronerob’ xe’ inpejkix tichan, tya’ ink’a’pa insutpa inpejku’t tz’ustka.

Cha’te’rtyo’n kapatna:

Cha’te’rtyo’n katuran kab’ijnu yi katz’ijb’a mojrxix ojronerob’ xe’ ma’to katz’ijb’a tichan, nakpat ka’xin kawirse e ajkanseyaj.

OJRONEROB’ AK’ANPESPA TAMA E MORWA’ R TAMA UCHOJB’ANA’R E XOYOJYOJRUM.

Vocabulario relacionado con el ámbito de la comunidad, clima cuidado de la naturaleza, y del medioambiente; servicios como correo, autoridades locales, municipalidad, lugares turísticos.

Ukansena’r kochwa’ kochwa’ akay aturanob’ e pak’ab’ob’ tama e morwa’rob’, acheksu ub’an turu uyokir e ajk’inob’ jay insis, jay e’ron e k’in o’ war ak’axi e jaja’r. Kochwa’ uchojb’esob’ e tuno’r e xoyoyoj rum , uk’ani twa’ una’ta uk’ab’a’ e aj-jorirob’ xe’ ayan tama e morwa’rob’ yi te chinamob’.

Una’ta uk’anpes e ojroner xe’ ak’anpespa tama e morwa’r, b’an tama uchojb’ana’r e xoxoyojrum.

Una’ta uya’re tuk’a tuk’a ojronerob’ ak’anpespa tama umorwa’rir e pak’ab’ob’ yi tama turerob’ ch’ujksenib’.

E’ra uk’ani uche’na’r twa’ e ajkanwa’r ak’otoy una’ta tuno’r uyokir xe’ ayan tama ujor e rum.

Una’ta kochwa’ kochwa’ ojronob’ e pak’ab’ob’ ti’ktaka.

Una’ta kochwa’ turu e ajk’inob’, tuk’a ojronerob’ uk’anpesob’ tama e morwa’rob’, tama uchojb’ana’r e xoxoyojrum.

Uk’ek’ojse tuno’r e na’tanyaj xe’ ayan tama amorwa’r, twa’ uch’ijrsena’r a’xin uyokir xe’ tab’ach.

Ucheksu una’tanyaj taka e mojr pak’ab’ xe’ turob’ tama umorwa’r yi taka e najtir pak’ab’ob’.

Patna’r:

Komon taka e ajkanseyaj.

Katuran kab’ijnu tuk’a tuk’a ojroner ak’anpespa tama e morwa’rir, tama uchojb’ana’r e rum, kochwa’ turu e ajk’in, tuk’a tuk’a patna’rir ayan yi tuk’a ajk’anpa’rob’ ayan ta morwa’r.

Yi katz’ijb’a tama e tz’ijb’nib’te’, nakpat katz’ijb’a tikajun yi kapejku’t uxyajr e tz’ijb’ayajob’ twa’ kakani inb’utz; kochwa’ e’ra:

Ojroner tama uchojb’ana’r e rum	Ojroner kochwa’ turu e ajk’in	Ojroner tama e patna’rir xe’ ayan	Ojroner tama tuk’a ajk’anpa’rob’ ayan

Ta nyo’tot:

Tya’ ink’otoy ta nyo’tot ink’ajti taka tatob’ xe’ inkani sajmi.

Nakpat xe’ ink’ajti takarob’, u’nb’i mojr ojronerob’ xe’ una’tob’ tu’pater xe’ ink’ajti, ejk’ar inkanse e mojr nipya’rob’ tama xe’ inche.

UB’OROJSENA’R E OJRONER TWA’ UYUSTANA’R E OJRONEROB’.

Ampliación de vocabulario por formación de palabras y familias de palabras. DERIVACIÓN

Uch’ijse uyokir utz’ijb’nar e ojronerob’, xe’ la’rob’ taka.

Areni’k ti’in uyokir e ojroner xe’ la’rob’ taka.

Akano utz’ijb’a e ojronerob’ xe’ la’rob’ taka uyokir yi intya’ch ub’ijnusyaj Akano kochwa’ kochwa’ e topot tz’ijb’ayajob’ tama kawojroner xe’ la’rob’ taka.

Taka e ajkanseyaj: Kak’ajti takar twa’ ukansyo’n kochwa’ uyokir e ojroner xe’ la’r akay uyokir

utz’ijb’ayaj; b’an kochwa’ e’rob’:

Sakasak	sakmulen, Sakpwe’n, Sakb’u’r
Chakchak	chakpurem, Chakojpa, Chakchakresna
Tek’e,	Tejk’a, Tejk’ye’t, Tek’o

Cha’te’ryo’n kapatna Cha’te’rtyo’n kasajka mojr ojronerob’, yi katz’ijb’a ti kajun, nakpat kawirse e ajkanseyaj.

UKETE E OJRONEROB’ TAMA UYOKIR

Comprensión de vocabulario por pautas o claves de contexto

Ukani e ojronerob’ tama e k’ajtsyaj xe’ akanse. Uche’nar e kanseyaj xe’ inb’utz, uk’ani twa’ akay apejku’t e chuchu’ ojronerob’ tama e numerob’: B’an kochwa’ te arak’ob’ twa’ ja’xirob’ akay ub’ijnwob’ tuk’a tuk’a b’ijnusyaj uyajk’u; Una’ta uk’anpes e topop ojronerob’ tama e k’ajtsyaj. Ub’in takarob’ tuk’ a tuk’a b’ijnusyaj uyakta e numerob’ ira; b’an kochwa’ e’ra e ajkanwa’r a’xin ukani wa’kchetaka xe’ akanse.

E NOJ MIS YI E US

Ayan ta inyajr, inkojt nixi’ nojmis, ch’a’r awayan,
b’ajk’at taka k’otoy inkojt yar us,
war aji’kna uwich’,
yi e nixi’ nojmis b’ixk’a war k’ijna’r a’yi:
¿Tuk’a wate’t ache tara, taka e nixi’ ji’kna’r ya’x,
tara war inxana inch’ujksan, cha’yi; e us,
¿tuk’at ab’ixk’esen?

Ma’chi ana’ta ke’ ne’n e noj aj-joriren
tama tuno’r e arak’ob’ xe’ ayan tara?.
a’yj, ja, jaaaaaaaa’…., ne’t aj-jorire’t tara,
a’yj sakun, ne’t mok akojko ta jor,
ne’n chuwe’n, ne’n ma’chi inb’akrye’t.

A’.... ¿ma’chi ab’akrye’n?
E’ra i’xin awira chye’n;
a’chpa e nojmis japar uwej,
yi e us ochoy ixin tama uni’,
k’a’pa uk’uxi uni’ e nojmis
¡a’yj!, ¡a’yj! ak’uxi nini’, cha’yi e nojmis
k’a’pa jak’sijma e noj mis,
lok’oy yar e us tu’ni’;

Inyajrix sutpa o’choy tama uchikin.
Inyajrix o’choy tu’chikin ¡A’yj! ¡a’yj! Ak’uxun nichikin
lok’en tare’x lab’ar cha’yi’ e noj mis
k’a’pa k’ujxa, tichan tichan atob’oy
uwarku ub’a tama tuno’r e k’opot;

Yixto yar e us i’xin wa’n tze’ne uwira najtir
kochwa’ uche e nojmis
che ke’; tya’ war a’jni a’xin
ketpa ch’uwan tama inte’ uchijr am
ya’yi k’a’pa k’ujxa umen e am ub’an;
k’otoyto’ ani inkojt winik
K’anto ani ukorpes e nojmis,
Mixtuk’a uche, warix ak’o’y turu tya’ uwira chamay.

Inpatna nib’ajner:

Inpejk’ut inb’utz e ub’syaj, inb’ijnu yi intz’ijb’a uyarob’ir.

• ¿ Chi uk’eche ub’a a’ni kochwa’ inkojt aj-jorir te arak’ob’?
• ¿Tuk’a k’ani che e noj mis?
• ¿Tuk’a b’ijnusyaj uyajk’o’n e numer ira?
• ¿Chito’ k’ani ani ukorpes e noj mis?

UYUSTANA’R E U’T TZ’IJB’

Ak’ajti kochwa’ kochwa’ a’xin uyokir e u’t tz’ijb’ te ojroner Ch’orti’. Awajkes b’ajxan e u’t tz’ijb’ twa’ e maxtak ukanyob’ kochwa’ ajka e u’t tz’ijb’ob’. Tya’ o’yb’i ke’ maxtak uyub’ix uyajkesob’ e u’t tz’ijb’ob’ erer twa’ anumob’ utz’ijb’ob’ tama e tz’ijnib’te’, erer twa’ awira jay inib’utz uchob’. Nakpat Chen e me’ynob’ takar e u’t tz’ijb’ob’ xe’ war akanse. K’ani twa’ awira twa’ e ajkanwa’r utz’ijb’a tu’jun xe’ war ukani. Kansen e cha’te’rti u’t tz’ijb’ ( e b’ik’it yi e k’ob’irik u’t). Ma’chi twa’ anajpes ke’ inyajrix twa’ akanse kochwa’ ajka e u’t tz’ijb’, taka e maxtak.

Ukani uyajk’na’r e ut’ tz’ijb’ob’.
Upejku’t yi utz’ijb’a e u’t tz’ijb’ob’.
Ukani e cha’te’rti u’t tz’ijb’ (b’ik’it yi e k’ob’irik u’t).
Ukani utz’ijb’a e ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ob’.

Taka e ajkanseyaj:

Kak’ajti twa’ ja’xir ukansyo’n e u’t tz’ijb’ ti kawojroner Ch’orti’.

Nakpat no’n katz’ijb’a ti kajun yi kapejku’t uxyayr twa’ kakani inb’utz.

Inpatna nib’ajner:

Inxuri kora b’ik’it jun yi intz’ijb’a e u’t tz’ijb’ tamar, tama inte’ inte’, uyub’i inche b’ik’it yi e k’ob’ir u’t twa’ inkani wa’kchetaka.

Insajka ta e mojr junob’ e u’t tz’ijb’ war inkansena yi intak’b’u ta inte’ jun, nakpat inwirse nipya’rob’ yi wajkanseyaj.

UYUSTANA’R E OJRONEROB’

Tz’ijb’an jo’te’ ojronerob’ taka e u’t tz’ijb’ xe’ war akanse, twa’ e ajknwa’r ukani wa’kchetaka. Erer twa’ akansen utz’ijb’ob’ e k’ab’ob’ e ayanirob’ taka e u’t tz’ijb’ xe’ akanse.

Kansen tuk’a ojroner a’xin b’ajxan tama xe’ war akanse twa’ uyusta a’xin uyokir e ajkanwa’r.

Utz’ijb’a yi upejka e ojronerob’ xe’ war akansena Una’ta uyusta uyokir e ojronerob’ ub’ajnertaka. Jay ayan tuk’a ma’taka ketpa inb’utz ta jor sutpen o’yb’i taka awajkanseyaj.

Taka e ajkanseyaj:

Awejtz’u kochwa’ twa’ o’sta uyokir a’xin e ojronerob’ xe’ turu ejmar.

Ojroner yab’arb’ir u’t	Ojroner xe’ Ostab’irix u’t
Ich	am '
ja’	b’u’r
kar	ich
am	j a’
b’u’r	k ar
xan	tzutz
yuru’	x an
tzutz	yuru’

Nib’ajner inpatna: U’nsta e ojronerob’ xe’ uyakta e ajkanseyaj takaren, k’ani twa’ inwira kochwa’ a’xin uyokir utz’ijb’ana’r e u’t tz’ijb’ e ojronerob’ xe’ achekta ejmar. Tya’ ak’a’pa inche inwirse e ajkanseyaj twa’ uya’rye’n jay inb’utz inche.tz’i’

k’in lukum oror pataj rum mamoj nar t’ur uk

chay tata’ xanab’ chunpi’ winik tz’i’ k’in lukum oror pataj

rum mamoj nar t’ur uk chay tata’ xanab’ chunpi’ winik

UK’ANPESNA’R E SAJKNIB’ OJRONER

Uso de diccionarios: tres listas de seis palabras cada una, en orden alfabético, dar la instrucción en idioma maya para cómo encontrar una palabra dentro de un orden alfabético).

B’ajxan twa’ ak’ajti taka e ajkanwa’rob’ kochwa’ twa’ uk’anpesob’ e sajknib’ ojroner, kochwa’ twa’ upojrob’ e ojronerob’ tamar yi twa’ utajwyob’ ub’ijnusyaj e ojronerob’ xe’ awajk’u twa’ upojrob’: e’ra ache’npa twa’ ja’xirob’ ma’chi utajwyob’ intran e kanwa’r ira.

Uk’anpesna’r e sajknib’ ojroner k’ani twa’ una’tob’ ke’ twa’ upojrob’ e ojronerob’, aka’y kochwa’ a’xin uyokir e u’t tz’ijb’ ti kawojroner, b’ajxan a’xin e a, b’, ch, ch’, e, i, j, k..........etc, b’an kochwa’ e’ra tya’ a’xin tya’ ak’otoy uk’a’pa’rir uk’anpesna’r e sajknib’ ojroner.

Una’ta tuk’a twa’ uk’anpesna’r e sajknib’ ojroner.

Una’ta kochwa’ a’xin uyokir twa’ upojro e ojronerob’ tamar. Utz’ijb’a tama ujun tuk’a b’ijnusyaj ukojko e ojronerob’ xe’ war upojro.

Inpatna nib’ajner:

Inpojro tama e sajknib’ ojroner twa’ ina’ta tuk’a k’ani che e ojronerob’ xe’ uyakta e ajkanseyaj takaren.

Aras Inkano Ixik

Jun Me’ynib’ Tz’ijnib’

Ik’ar Jinaj Mis

Sa’ Sinam Tz’i’

A’kta’r Jjrya’r k’ech’uj

Sojsoj sojyom Tzejpjun

Ta nyo’tot

Inche e patna’r xe’ uyakta e ajkanseyaj takaren, e’ra k’ani twa’ o’nsta uyokir a’xin b’an kochwa’ kansene’n, nakpta inpojro te sajknib’ ojroner tuk’a k’ani che, ejk’ar inwirse e ajkanseyaj nipatna’r.

Me’ynib’, ajin, rum, ch’ich’, nichir, lukum,

Lujpib’rum, korma’r, jarma’r, jinaj, k’in, waxik,

Chitam, ak’ach, sojsoj, mam, kar, xoyoyojrum.

Capacidad de producir una palabra específica para un significado o la habilidad de comprender palabras.

Pistas o señales del texto que ayudan al lector a inferir el significado de palabras o conceptos que estas denotan.