Nuestro idioma en la escuela/Chuj/Reconocimiento y sensibilización gramatical

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Tastak tz’elk’och sb’o’i

1. Sek te jelan tz’aj heb’ kotak ix yet’ heb’ kotak winak unin sk’nlab’an stzolalil koti’ chuj.
2. Sek jelan tz’aj heb’ kotak ix yet’ heb’ kotak winak unin sk’anlb’an stzolalil stzib’chaj koti’ Chuj.

Tas skutej kok’anan juntzanh stzolalil kotz’ib’an t’a koti’, juntzanh sk’anchaj ichok t’a sk’exulok~sjel b’i’al, Sk’exulok~sjel b’i’al oxe’ t’a yik junhej junok anima, oxe pax t’a b’aj tzijtum~tilwal heb’ ichok tzolnab’il kotz’ib’an koti’~kiti’.

Uso de los pronombres personales, personas gramaticales: tres del singular, tres del plural.

Oxe’ t’a b’aj tzijtum~tilwal skal chi’, oxe pax t’a b’a junnhej tz’aj kalani, wach’okab’i skok’ayb’ej~tzkikuy juntzanh~juntzo’nh tik yet’ heb’ unin.

Junnhej mach: Ha’in Ha’ach Ha winh/ix

Niwan mach: ha’onh ha’hex heb’/ winh-ix

Ha b’ial yet’ smakanhil tz’aj sik’chaji Smakanhil, sjeljunb’ahil kalan el juntzanh sb’i’al yet’ sk’exulok b’i’al.

Los sustantivos y su clasificación: Conjugación de los sustantivos con las seis personas gramaticales.

Ha b’i’al yet’ smakanhil~mach tz’ika’ani.

chanh

uk’ab’

pat

Smakanhil, sjeljunb’a’il kalan el juntzanh sb’i’al t’a sk’exulok b’i.

Kila’ tastak tz’aj kalani, yet’ juntzanh sk’exanhil kalan tik ma yet’ wakwanh yanimahil ay yiko’.

chanh hinchanh hachanh schanh kochanh hechanh schanh heb’

uk’ab’ wuk’ab’ huk’ab’ yuk’ab’ kuk’ab’ heyuk’ab’ yuk’ab’

pat hinpat hapat yuk’ab’ kopat~kipat heyuk’ab’ spat heb’

lu’um hinlu’um halu’um slu’um kolu’um helu’um slum heb’

k’apak~pichul hink’akak hak’apak sk’apak kok’apak hek’apak sk’apak heb’

ich wich hich/hech yich kich heyich yich heb’

Hu’um Wu’um Hu’um Yu’um Ku’um Heyu’um Yum heb’ ix/winh

Hink’atzitz Hak’atzitz Sk’atzitz Kok’atzitz Hek’atztitz Skatzitz heb’ winh/ix

Ilb’at Ixachwilb’ati Ixinilb’ati~ixinelati Ixyilb’ati Ixkilba’ti Ixeyilba’ti Ixyilb’at heb’

ik’el Ixachwik’elta Ixinhik’elta Ixwik’elta Ixyik’elta Ixeyik’elta Ixyik’elta heb’

Tzanh b’i’al masanil et’b’il ochi

Sustantivos siempre poseídos. Uso de los prefijos que indican posesión; prefijos sin independencia morfológica.

Ha junxo tzolalil ti’ tik, ay junxo majan b’i ma sk’exulok~sjel b’i sk’anchaji. Sk’annub’al, sk’exulok b’i, sch’oxan eli to et’b’ilnhej ochi. Haton juntik jun etb’ilnhej ochi max yallaj spojan sb’a ha tz’alchaji. Icha tik :

Yanhil, yal, yilji~yilxi, smoj, yelaw, smay.

Skilan pax junxo makanh skuynab’il unin tik, haton sk’annab’il, junk’ajan tz’akub’ lolonel etb’ilnhej ochi t’a b’i’al, syam och t’a juntzanh yechel tz’ib’ yik chuj juntzanh max tak’wi xch’okojil.

Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una consonante.

Pat Hinpat Hapta Spat Kopat Hepat Spat heb’

200px

nhal hinnhal hanhal snhal konhal henhal snhal heb’

B’e Hinb’e Hab’e

Pelax Hinpelax Hapelax

K’ab’ Hink’ab’ Hak’ab’

Chonh Hinchonh Hachonh

Te wach’ tzasaynhej jantak juntzanh tz’ilchaj t’a yol koti’, tzach’oxan yil heb’ tzakuyu’.

Kokuyek juntzanhxo kuynab’il yik koti’, haton sk’annab’il, junk’ajan tz’akub’ lolonel etb’ilnhej ochi t’a b’i’al, syam och t’a juntzanh yechel tz’ib’ yik chuj stak’wi t’a xch’okojil, ma juntzanh stak’wi yol koti’.

Uso de prefijos que indican posesión para sustantivos que empiezan con una vocal.

ajan Wajan Hajan Yajan Kajan Heyajan Yajan heb’

itaj witaj hitaj~hetaj yitaj kitaj heyitaj yitaj heb’

Ajan Wajan Hajan Yajan Kajan Heyajan

Itaj witaj hitaj~hetaj yitaj kitaj heyitaj

Yajan heb’

yitaj heb’

Awa Wawa Hawa

Ib’ach Wib’ach Hib’ach~heb’ach

Ich Wich Hich~hech

Ikatz Wikatz Hikatz~hekatz

Juntzanh b’i’al manh et’b’ilok ochi.

Sustantivos nunca poseídos.

Haton junxo tzolalil koti’ tik, max stak’laj kalani, ma kikan/kika’ani ma komakanh kikok yujto silab’ yajkan yuj winh aj yol yib’anh k’inal tik. Haton juntzanh tik:

K’u, Chi’ich~uj, Yok K’u, Nhab’, asun (manhwal niwanok sb’eyi)

Juntzanh b’i’al tik, max kexwilaj~ma tzjelmji t’a yib’al, hanheja yelk’ochi

Sustantivos invariables

Wach’okab’i, skosayek jantak tz’ilchaj t’a koti’ Chuj, skok’ayb’anek

Keneya Xan~xamit Xumpil~xumpilin

hakeneya koxan~kixamit hexumpil~hexumpilin

Ch’at Ajan Mo’och B’e Pichul Chonh Ok Onh

Hinch’at Wajan Smo’och Hab’e Hapichul Hachonh Hok Honh.

Skob’o’ek jantak juntzanhxo tz’ilchaj t’a koti’ Chuj tik.

Ha jun b’i’al sk’exwi eli.

Sustantivos supletivos.

Haton juntzanh b’i’al, yik etb’il ochi, ay jun yib’al skexwi tzik’jib’al chi’, ha t’a koti’ chuj tik, hanhej b’i’al wa’il yet’ nha.

Wa’íl Wo’och Ho’och Yo’och Heyo’och

Nha/pat watut hatut yatut heyatut

Tzanh b’i’al yik tz’akwub’~stz’akub’

Sustantivos agregativos

Haton juntzanh ha yik ch’ok b’i’al tik tz’ak’an tz’akwi b’i’an, ichok juntzanh skil yalanh tik. Haton juntzanh tik: al yet’ il

Tz’um mik Tz’ib’ Ha’ B’ak Chik’

hintz’um al hamikal stz’ib’ al Wa’al hab’akil hinchik’il

Yet’ junok ch’anh hu’um tz’ib’ab’il t’a koti’, skosay elta juntzanhxo tik sko te’ ilej eli.

B’i’al ay yalan yik yet’ juntzanhxo.

Sustantivos relacionales

Ha juntzanh b’i’al tik, etb’ilnhej ochi, ixta kuchu yujto syal b’aj ay yalan yik yet’ juntzanhxo stz’aknub’al tz’akan nab’en.

Wach’okab’i tz’ib’ej em heb’ unin t’a yol yu’um, yik te kuyej heb’. Kilek juntzanh ch’oxnab’il tik.

Wiko’, hiko~heko’, yiko’, kiko’, heyiko’, yik heb’

Wu’uj, hu’uj~ho’oj. Yu’uj, ku’uj, heyu’uj, yuj heb’

T’ayin, wet’ok.

Juntzanh b’i’al hato syala tas yaji, sb’o’i.

Sustantivos según composición

Sustantivos compuestos

Ha jun makanh sb’ial tik, hato syala chajtil yaji, syal elk’ochi, jantak sb’ilsul lolonel yet’nak yet’ tas yalan yik junjun t’a skal; ay b’aj chab’ b’i’al yet’nak, ma ha jun adjetivo yet’nak, palta haton juntik junnhej nab’enal syal elk’ochi. B’i’al chab’ ox makan yaji: jun adjetivo yet’nak, b’elan/niwan lolonel yet’ jun sb’ial. Haton juntzanh tik, junnhej stz’ib’aj yib’al, palta junnhej snab’enal syak’a.

pajchak

Ak’te’ Yaxche’ew Sakb’at Yaxchan Yaxnhab’ Yolte’ Xuk’te’ Kowach’ sayejek kil jantakokxo.

chakis

Aj-te’
Ak’-te’
Yax-che’ew
Sak-b’at
Yax-chan
Yax-nhab’
Yol-te’
Xuk’-te’
Sam-k’e’en
Yol-cha’anh
-chimk’uhalil
Paj-k’ak’
Paj-chak
Chak-is
Kowach’ sayejek kil
jantakokxo

juntzanh b’i’al xanxoyak’ani~niwan yaji

Sustantivos complejos

Haton juntzanh tik, chab’ yib’al heb’ pojan tz’aj stz’ib’aj heb’, wach’chum~wach’xam junnhej snab’enal chi’, yujto chab’ oxe tz’aj syaman sb’a jun nab’en syal chi’

Sat cha’anh Josom te’ Kosat cha’anh Xil yalanh k’ab’ Kaxlanh itaj Jolom penek Xil jolom K’enal ika Pixul xanhab’

B’i’al t’a B’i’al

Sustantivos de sustantivos.

Chab’ b’i’al tz’alan~tzaln jun nab’en, ha jun b’ab’el b’i’al chi’, etb’il och yuj jun xchab’il chi’, ha b’aj tz’alchaj och junok anima yet’ tz’ik’chaj och sb’isul ixtota’ tz’och xchab’il b’i’al chi’. Icha tik:

Yiximal ok Yiximal k’ab’ Yechel sat Yiyiximal wok Yiximal hink’ab’ Yechel hinsat Yiximal hink’ab’ Makchul pat Sk’ab’ nha/pat Yak’ xanhab’

Smakchul pat; ichok jun lolonel smak syal jun junok smakchul~smak junok tas, haxo tz’och pat sjilchaj elk’ochi to makchulal pat.

Kob’o’ek yune’ nab’en yet juntzanh lolonel ixkak’em tzolan t’a yib’anh tik.

B’i’al yet’ junxo b’i’al

Sustantivos más sustantivos

Haton junxo stzolalil yaj yik koti’ tik, ha yik chab’ b’i’al tz’ak’an el jun nab’en. Mamab’il nunab’il~mamb’il nunb’il

Koman konun
Anab’ uk’tak
Al une’
Way uk’em
Xil is
Choj okes
Palas Yakin
Xun Ultat

Kok’anb’ejek ek’ jakxo tastakto ay t’a yol koti’ Skob’o’ek lajunhe’ok yune’ nab’en yet’ ay yib’anh tik.

Slajwi chi’ skob’o’anek chab’ok tzakan nab’en, hato syal winh tzonh k’ayb’ani, jantak skob’o’.

Ko’b’o’ek junok yune’ ik’ti’ yet’ok, chab’ t’ilanh skob’o’, ma tas syal winh kok’ayb’umal.

B’i’al tzanh max killaj/ juntzo’nh b’I matzlaj kila’

Sustantivos abstractos

Haton juntzanh sb’i’al tik, chajtil yilji, yab’ji, junok tas palta max killaj.

Xchi’al
Swach’il
Sk’a’il
Sk’unal
yik’al
sawenal
spixanil

Wach’okab’i skosay jantakokxo yet’ heb’ unin.

Kob’o’ junok yune’ ikti’ yet’ juntzah lolonel ay tik

Skok’anb’ejek jantakokxo ta to ayto juntzanh max hujoklaj kilan tik

Tzanh sk’ulaji~tastak tzuji ma tzk’axwi ek’ a junokxo mach

Los verbos. Verbos intransitivos

Ha juntzanh sk’ulaj tik, haton xch’oxan juntzanh skulaji t’a junnhej junok tas tz’och lockan ma tzk’axwi a junokxo mach.

Cham skila tas yak’an tzolalil juntzanh makanh kuynab’il yik koti’ tik. Stak’ yib’al yaji ma to mak’nak elta t’a junokxo.

B’ey
Chanhal
Way
Ok’
B’it
Wa’

Tastak skutej kok’ulan~kib’on t’a jun makanh kuynab’il max~ma tzk’axwi a junokxo mach.

Conjugación de verbos intransitivos.

Tikne’ik Tzinb’eyi Tzachb’eyi Sb’eyi Tzonhb’eyi Tzexb’eyi stzb’ey heb’ Tikne’ik Tzinwayi Tzachwayi swayi Tzonhwayi Tzexwayi Sway heb’

ek’nakb’ati ixinb’eyi ixachb’eyi ixb’eyi ixonhb’eyi ixexb’eyi ixb’ey heb’ ek’nakb’ati Ixinwayi Ixachwayi Ixwayi Ixonhwayi Ixexwayi ixway heb’

olujok olinb’eyok olachb’eyok olb’eyok olonhb’eyok olexb’eyok olb’ey heb olujok olinwayok olachwayok olwayok olonhwayok olexwayok olway heb’

wa’el

Skob’o’ek jantakto juntzanh ixkok’anb’ejek’ chi’ icha yaj yib’anh tik, ma jantakto juntzanh manto kob’olaj chi’.

Yib’al lolonel xch’oxan el k’u ak’wal, yet’ junok tas chajtil yaji

Marcadores de tiempo y aspecto

Ol, tz, Ix, X, S,

Ha juntzanh tik skosay kil t’a junok yune’ ik’ti’ skokuyu, skojut yalanh b’ajtak ay och juntzanh tik.

Tas yuj ha tz’alani to ha ch’oxan eli janik’ sk’ulaj tzanh wan kalani ma chajtil yaji.

Tato tikne’ik wan kok’ulan junok tas ha TZ ma ay b’aj sk’exwi yuj S skok’ana.

Tato ek’nakb’ati skok’an IX ma ay b’aj sk’exwi yuj X

Haxo ta olujok, skok’an OL ma ay b’aj sk’exwaj t’a OJ

Ha juntzanh tik skosay kil t’a junok yune’ ik’ti’ skokuyu, skojut’an yalanh b’ajtak ay och juntzanh tik.

Kob’o’ek tz’akan nab’en skojut’anek yalanh tastak b’aj ay och juntzanh wan kokuyan tik.

Tastak sk’ulaj~tzuji t’a juntzanh sk’axpaj ek’ tik, xcha’el yich yet’ juntzanh tz’ib’al b’aj stak’wi yol koti’

Conjugación de verbos intransitivos con vocal inicial.

Ixachwilb’ati
Ixinilb’ati~ixinelati
Ixyilb’ati
Ixkilba’ti
Ixeyilba’ti
Ixyilb’at heb’

Tastak sk’ulaj ta’ jun tzanh max k’axpajlaj tik cha’el yich t’a juntzanh tz’ib’ max tak’wilaj ch’okojil~xch’okoj

Conjugación de verbos intransitivos con consonante inicial.

B’eyel
Tzinb’eyi
Tzachb’eyi
Sb’eyi
Tzonhb’eyi
Tzexb’eyi
Sb’ey heb’~tzb’ey heb’

Juntzanhxo sk’ulaj k’axpajlaj sb’a ~tzk’axwi a junokxo mach.

Verbos transitivos.

Stzolnab’il pax junxo makanh tzolilal koti’ tik, t’a b’aj tz’och lokan chab’ makanh tas mu mach, icha jun mach sk’ulani ma tzb’o’an junok tas hax junokxo mach tzcha’ani ma b’aj tz’ochi.

Mak’
Tz’ob’
Chul
Tek’
B’aj
Lak’
Yam
Mek’
Chi’
K’ux
Lo’

Aypax junxo makanh lolonel tik, syala’ tas ipanil~k’inalil yet’nak juntzan sk’ulaj chi’

Los marcadores de tiempo.

El objeto

Ha wal juntzanh mach b’aj tz’och sk’ulaj chi’, haton syal objeto.

Ixtek’waj winhaj Xun Tatey
Ixsanhem ix Axul winhaj Petul
Ixchichaj winh unin yuj nok’ tz’i’

Syalnab’il junok tas tz’ib’xi.

El movimiento.

Hanheja tzolalil koti’ yaj junxo makanh tik, ta’ junok tas tzuji sk’ulaji, tas tz’ib’xi.

Ururok
Chennajok
B’eyok
Wa’ok
Chanhal
Luk’najok
Smak’waji
Stajni
Techan
Wotz’wotzani

Bi’ ma mach tz’alnax t’a junok nab’en.

Hanhej ton pax tzolnab’il koti’ ay och junok mach tz’alnaxi, tz’ik’ti’aj~tz’ik’ti’axi t’a ik’ti’, yujchi’ wach’ skil junxo tik .

El Sujeto.

Hin-
Hach-
s-
ko-
he-
s-
w-
was-
y-
k-
hey-
heb’

Haton tz’alan sjichanil sb’i junok anima tz’alchaji, b’aj ay yib’al lolonel tz’alani machtak wan yallaji.

Yib’al lolonel

La raíz

Haton junxo tik ay och t’a tzolalil yik skuynab’ilok koti’, haton chajtil yaj yib’al junok b’elanh lolonel yik wach’ skil eli t’a jichanil kololoni~kipaxtini.

Haton tik yib’al lolonel tz’alani tas tzuji:

Ichok jun skil tik:

Yib’ lolonel Ok’ Way Aw Ok’ Way Aw B’ey Chanh Ok’ Tek’

ok’i waynak awnub’ ok’i waynak awnub’ b’eyanh ixchanhb’i ok’nak tek’b’il

ok’nak wayanh awal ok’nak wayanh awal b’eynak chanhyaji ok’elta tek’a

Tz’akub’ lajwub’al~slajub’ lolonel~paxti’.

El Sufijo.

Haton juxnxo tzolanb’il kotz’ib’an koti’ tik, tz’akub’ lajwub’ok lolonel, yik chajtil tz’aj stz’ib’aji~stz’ib’xi wi-al- il

Chanhal
Chanhalwi
Mak’
Ixmak’waji
Manwal
Ixmanwaji
Tek’
tek’wal

Skila’ Tastak tz’aj kalan juntzanh tik, t’a tikne’ik, ek’nakxo ma olujok; t’a b’it, aw, il, tanhwal, kuywal.

Conjugaciones de los verbos: cantar, llamar, encontrar, esperar, enseñar.

Tzinb’itani
Tzachwawtej
tzachwil elta
tzachhintanhwej
tzachinkuyu

Ha winh kuywajum swach’ ak’ejb’at icha t’a ewi, tikne’ik, k’ik’an, chab’ej.

B’it

Tzinhb’itani
Tzachb’itani
Sb’itani
Tzonhb’itani
Tzexb’itani
Sb’itan heb’

Aw

Tzachwawtej
Tzinawtej
Syawtej
Tzonhawtej
Tzexwawtej
Syawtej heb’

Tanhwal

Tzachintanhwej
tzinatanhwej
stanhwej
tzonhstanhwej
tzexstanhwej
stanhwej heb’

Ch’ox/kuywal

Tzachinch’oxo’
tzinach’oxo’
sch’oxo’
tzonhch’o’
tzexch’oxo’
sch’ox heb’

Kilek tas tz’aj juntzanhxo yik sk’ulaj~tzuj sk’axpaj~tzk’axwi ek’ t’a st’inhul~stojlal

Conjugación de verbo transitivo con direccional.

Ixchekkoti
Ixchekb’ati
Julkoti
Julb’ati

Tzinilelta/tzinelelta
Tzachwilelta
Syilelta
Tzonhilelta
Tzeyilelta
Syilelta heb’

Junxo tzolanhil lolonel tik sk’axpaj ek’ yet’ yib’.

Transitivos radicales.

Kilek juntzanh ay t’a yalanh tik, yik wach’ skosay ek’ jaye’okxo.

tzachinmak’a
tzinalak’a’
olachyila’
ixinskolo

K’anb’ejek hek’i tato ayto tz’ilchaj t’a koti’ chuj.

Kob’o’ek yune nab’en yet’ juntzanh ay yib’anh wan kilan tik, ma pax yet’ skok’anb’ej ek’ chi’.

Ha t’a jun makanh yik koti’ chuj tik, haton juntzanh sk’axpaj ek’ yib’al. Kilek juntzanh ch’oxnab’il tik, chab’ makanh heb’ ay, jun numan yet’ jun aychanh.

Transitivos derivados.

Numan Ixmanji/ixmanxi Ixchonhji/ixchonhxi

aychanh/aycha’anh Ixslak’ ix kob’es waj Xun Ixsmil nok’ kaxlanh nok’ okes

Skil jantak juntzanhxo sk’ulaj tik sk’axpaj ek’i:

Conjugación verbal del transitivo derivado.

ixinmaneli
ixamaneli
ixsmaneli
ixkomaneli
xemaneli
ixsmanel heb’

lak’

ixinlak’a
ixalak’a
ixslak’a
ixkolak’a
ixelak’a
ixlak’ heb’

Skolajb’itej~kilajb’tzok yet’ yik winh tzonhkuyani

Ha junhtzanhxo sk’ulaj tik yib’al chajtil yaji.

Verbos transitivos causativos.

Ha juntzanh tik tz’alani chajtil jay junok tas wan kalani, ma chajtil yilchaji.

K’e ixwak’elinhan
Em ixwak’emwokan
Ek’ iwak’ek’k’otan

Kilek jantak ka’el ay ek’ t’a kopatik kichanh, skolajb’itan yet’ juntzanh kuynab’il wan kilan tik, skolwaj och winh ma ix tzonhk’ayb’ani t’a yol kokuynub’ tik.

ixwak’ em wokan

Sb’onab’il t’a b’aj tzijtum tz’aj kalan yik b’i’al, lokan och yet’ anima.

Formación de plurales. Plural de sustantivos relacionados con personas.

Kilek jantak ka’el ay ek’ t’a kopatik kichanh, skolajb’itan yet’ juntzanh kuynab’il wan kilan tik, skolwaj och winh ma ix tzonhk’ayb’ani t’a yol kokuynub’ tik.

<right> kokaxlanh </right>

Yet’ skolwal winh kok’ayb’umal skowach’ tz’ib’ej em tzanhxo t’a ku’um. Kob’o’ek tz’akan nab’en yet’ juntzanh lolonel ixkil t’a yib’anh tik.

Jantak juntzanh tz’alan chajtil yilchaj junok tas sub’ojto:

Plural de adjetivos simples.

Haton junxo tzolalil kotz’ib’an koti’ tik chajtil yilchaj junok tas

 
Tz’i tzanh tz’i’
Nok’ Tzanh nok’
Chan tzanh chan
Much tzanh much
Tzanh sak chej
Petanh sak uch
Jun nhilanh k’ik’ kalnel

Tzanh sak chej
Petanh sak uch
Jun nhilanh k’ik’ kalnel

Jantak juntzanh niwan yalani chajtil yilchaj junok tas yet’ yib’al et’b’il ochi. Icha xch’oxnab’il tik:

Plural de adjetivos con raíces posicionales.

K’oj Tel Tz’ey B’ul Linh- linhank’e’

k’ojan ek’ heb’ telanex ek’i tz’eyanex b’ulan ek’i heb’

Kob’o’ junok yune’ ik’ti’ yet’ juntzanh wan kokuyan t’a yib’anh tik.

225px

<right>k’ojan ek’ heb’</right>

Yalnab’il Jolom b’i t’a tzijtum~yik niwan:

Plural de apellidos.

Kilek chajtil kalan pax sjolomal b’i ta to tzijtum~niwan.

Heb’ winhaj Peles
Heb’ winahaj Komes
Heb’ winhaj Alux
Heb’ ix Elnan
Heb’ winhaj Melo
He’ winhaj Ultat
heb’ win Kalsiya
heb’ ix Apyak

Tzanh k’ajil lolonel~paxti’ ay sti’inhul ma sjichanil.

La partículas. Partículas direccionales.

Hatn juntzo’nh sk’ajil paxti’ tik tzaln stojolal sk’ulaj juntzanh tik.

Ochi
Eli
Emi
Ek’i
K’e’i
T’achi’~acha
Ch’a’an
Ek’ta
awjan ochi
paxanh eli
wayanh emi
awjanh ek’i
ilto k’e’i

Wanh ochi Wan helxi B’ak’inh tzach ek’i Tzin’em k’ik’an Tzach ek’ta Te cha’anhxo

Wanh ochi
Wan helxi
B’ak’inh tzach ek’i
Tzin’em k’ik’an
Tzach ek’ta
Te cha’anhxo

225px

<right>tzin’ochi</right>

juntzanhxo k’ajil lolonel tz’alan eli jantak tas sk’anchaji:

Partículas que indican un instrumento.

Haton juntzanh tik sk’anchaj t’a jantak ichok yib’uchaj lolonel skok’ana, palta ha t’a tik sk’ajil lolonel jantak tas sk’anchaji.

Ch’anhal~ch’anhil
K’ojnub’~woknub’
Lawlab’~awlab’
Juk’lab’
Walab’
Jullab’
Simej
Tz’aklab’

• 
• 
• 

Kob’o’ek yune’ nab’en yet’ok, slajwi chi’ skob’o’an tz’akan nab’en .

Kob’o’ek junok yune’ ik’ti’ yib’anh juntzanh lolonel wan kokuyan t’a yib’anh tik.

Tzanh sk’ajil lolonel yik ch’oxnab’il.

Uso de partículas demostrativas.

Haton juntzanh tik tz’alan eli, tas xch’oxnab’il junok tas ma junok lolonel wan yalchaji

Junchi’
Juntik
T’achi’
T’atik
Awaltik
Hawalchi’

<right>junchi’</right>

Kawtejek junok hu’um yik koti’ skosayan el t’a jun makanh kokuyb’ab’il wan kob’o’an tik.

Slajwi chi’ skak’an em t’a ku’um.

Skalanek yab’ heb’ ketb’eyum yik kila tato wach’ ix aji.

Juntzanh sk’ajil lolonel~paxti’ sk’anchaji tz’alani yik ta to ma’ay:

Uso de partículas negativas.

Haton juntzanh tik tz’alani to ma’ay, ma syala’ to manto sb’olaj junok tas chi’. Icha tik:

Ma’ay
Maymach
Mayb’ak’inh
Malaj tas~maytas
May junok mach

Haton juntzanh tik skok’ana’ ha yik skotak’wanh junok kala’ max yallaj ma ma’ay.

May b’ak’inh olintak’ t’ayach Malaj tas ayek’i,

May junok mach tz’ijchaj t’a tik

Chanh skutej kawtani kilani tato ay chuklaj ix’aji.

Kilek junxo sk’ajil lolonel~paxti’ tik sk’anchaji yik sk’anb’aj junok tas.

Uso de partículas interrogativas.

Haton junxo makanh kololonb’al~paxtib’al tik tz’alani tas junok sk’anb’aji, tas junok b’aj ay tzonh kan tek’an; icha tik:

¿B’ajti’il?
¿Tas?
¿B’ak’inh?
¿Jantak?
¿Tasyu’uj?
¿Mach?

<right>¿tas hab’i?</right>

B’ajtil ayach ek’ ewi yik hinxit’ t’a b’aj ay hapat?

Taxum yuj ma jachmunlaj tikne’ik?

B’ak’inh tzak’ k’en hab’ok?

Jantak hab’ilal?

Tasyuj te howal?

Mach jun winh sjaw tik?

Kosayek elta jakxo t’a ch’anh hu’um yik koti’, yik skil eli.

Yune’ lolonel b’aj tzonh och k’elan~satk’ojlal.

¡ay!
¡Ooo!
¡Aaa!
¡ay, tas juntik!
¡ay omen!
¡Aa tzinxiwi!

<right>¡Ay!</right>

Tz’akan nab’en.

La oración. Oraciones declarativas o afirmativa.

Ha tz’akan nab’en tak’wani ma yel syala’. Icha tik:

Tzinb’at k’atzitz k’ik’an ak’walto.
Ulin’ek’ chab’ji t’ayach.
Tz’inb’at het’ k’ik’an munlajel.

Skotz’ib’ej em jantakokxo snachaj ku’uj, molanhil tzonh aji, slajwi chi’ skoch’oxan yil winh ma ix tzonhkuyani.

Skob’o’ek tz’akan nab’en yet’ok.

Tz’akan nab’en max yallaj~ma tzyla ta to tzuji junok tas, ma to ma’ay xinhej.

Oraciones negativas.

Maxintajnilaj k’ik’an~matzintajni k’ik’an.
Maxinb’atlaj ek’ tanhwoj nok’.
Maxachyalaj chab’ej.
Maxwik’kotlaj te’ k’atzitz~ma tzwijkot te’ k’atzitz.

Kolajb’itej yet’ juntzanh tz’alan sk’exanhil tik.

Kawtejek junok hu’um skilanek jantak juntzanh tik ay emi.

Tz’ak’an nab’en sk’anb’an yab’i:

Oraciones interrogativas.

¿Tom tzach meltzaj chab’ej?
¿Tas tzutej hak’axpitan ha ha’ chi’?
¿Tasyuj ixach el elelal?
¿Jantak swanaj k’en uj tik ne’ik?
¿Tas junxo tzik’koti’?

Kob’o’ek juntzanh sk’anab’aj tik t’a ch’anh yik kokuynab’il, yik sek sub’oj kilan eli.

Slajwi chi’ skopakanek juntzanh sk’anb’aj ix kob’o’ tik.

Haton junxo lolonel tik te wach’ b’o’an el b’i’al. Ha komon tzalani chajtil yilji, yochi.

El adjetivo. El adjetivo común.

Haton juntzanhxo tzolalil lolonel sb’o’an el chajtil yilji sb’i’al ma yik swach’ tz’alan eli, ichok tz’ib’ul, jantak, yilji.

Saksak
Yaxwe’inak
K’antaminak
Miktak~lumtak
Setansetan
Niwakil
Lok’chimtak
Jech’kintak

<right>elawtak</right>

Wach’ skob’o tz’akan nab’en yet’ jun makanh komunlajel wanh kob’o’an tik.

Skob’o’ek junok yune’ ik’ti’ yet’ok.

Tas yaji: Ay pax jun makanhxo lolonel tzalan eli tas yaj junok tas wan kilani. Ma chajtil yaj ek’i.

Posicionales.

Tas yaji:

Linhan
K’atan
Pichan
Pak’jab’
Siran
K’etan
Lokan
Tzalan
Wonhan
Tz’eyan
K’onhan
Weyan

Skosayek kil t’a kopatik kichanh, tastak yaj ek’ juntzanh k’a’el, ta ixta ay icha yaj juntzanh wan kilan tik.

Ma skob’o’ek jun tas icha wan yalanh kokuynab’il tik k’atan, linhan...

Ha juntzanhxo lolonel tik, ha tz’alani tas makanhil junok tas wan kalani.

Los Clasificadores.

Haton tzonh ak’an eli tas jun wan kalub’– tanhan chi’, tom k’e’en, te’, nok’ ma anima.

Ha juntzanh tik te tzijtum~niwan heb’:

Ix
Winh
Nok’
K’en
Te’
Lum
Atz’am

ix unin

Ix (ix chichim, ix unin, ix kob’es)
Winh (winh ak’ unin, winh kelem, winh icham)
Nok’ (nok’ chich, nok’ chitam, nok’ chan, nok’ chej)
K’en (k’en tanh, k’en sam k’e’en, k’en ika, k’en luk)
Te’ (te’ k’atzitz, te’ chemte’, te’ ch’at)
Lum (lum sa’am. Lum sok’om, lum chen)
Atz’am (atz’am sk’enal, atz’am yisim, atz’am yol)
Ixim (ixim wa’il,ixim uk’em, ixim k’aj, ixim k’okox~k’oxox)
Anh (anh tut, anh chex, anh tib’i’anh, anh mu)
K’inal (k’inal yax nhab’, k’inal xilnhab’, k’inal waxnhab’)

==Tzanhxo tzolnab’il lolonel yaman yaj stz’akwub’al yet’ b’i.==

Sintagma nominal.

Haton heb’ nik jutb’il yalanh tik yet’ stz’akub’.

<poem>
Ixsyamkot -nok’ tz’i’ winhaj Xun-
Ixinwa’ ewi -t’a chonhab’-
Ixchib’at no chib’ej -nok’ tz’i’-

Ixsyamkot nok’ tzi’ winh unin

Kak’ek em t’a ku’um, skob’o’anek nanhlokxo icha tik.

Juntzanhxo stzolalil lolonel yaman yaj yet’ jantak tas sk’ulaji.

Ha t’a juntzanh tik haton k’ulaj ay ochi, tz’aknub’al yet’ sb’onab’il, t’a b’aj tzuji/sk’ulaji.

Sintagma verbal.

-Ix slak’ och- ix Xepel winh

-Wan smak’waj- winhaj Matin

Ixayam kot nok’ chej ewi Ixinb’o’ watut t’a Chinab’jul Ixinman jun xumpil t’a hinmam

Kotz’ib’ej em t’a k’u’um, yo chanh skutej kawtani

Jun tzolalil lolonel numan.

Voz pasiva.

Ha t’a jun tik, to te niwan yelk’och jun mach b’aj tz’och tas tzuji.

Ixtab’il hin.

Ixachmak’ji~ixachmak’xi.

Ixachmak’chaji~ixachma’chji.

Ixachmak’chaj yuj anima.

Ixachmak’ji yuj anima.

Kok’anb’ejek ek’i tato ay max nachaj ku’unj

Koch’ox eli chajtil sk’ulaj jun makanh kuynab’il tik.

Tzolalil lolonel ayk’echanh.

Voz antipasiva.

Haton t’a junxo tik syamchaj wa’an jun sk’ulaji sk’axpaj ek’i t’a junokxo mach.

Ixchiwaji
Tzinmanwaji
Tzachmanwaji
Ixkok’el waji

Kowach’ ak’ej em chakxo t’a ku’um, yet’ skolwal winh

tzonhk’ayb’ani, ma skok’anb’ejek ek’ t’a heb’ winh ojtannak.

En gramática, se entiende por oración a la estructura que está formada por sujeto y predicado. Una oración transmite una idea completa.