Tzijob’aliil (Vocabulario)

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Ja najox chi riij ja taq tanaaj:

1. Najob’exi chi ja taq ak’alaa’ nkojtaqiij ja k’atziineel tzijob’aliil, chi jujuunaal taq rucholaaj chi paam ja te’eej tzijob’al.
2. Najob’exi chi ja taq ak’alaa’ nekowiin ta nkinimarisaaj ja kitzijob’aliil, k’in nkeekoj ta ja rub’ajniik ja jotayiiin tziij kani’ nruub’an chi paam ja te’eej tzijob’al.

Tziij rixiin pa jaay

Katwa’i, tawak’axaaj tziij, tak’ama’ to ja lele’, tach’aja’ aaq’a’, taya’aa’ rutziil ruuwach atata, tasaqa’ ruuq’a’ awati’t, tab’ana’ taq asamaaj, tak’utuuj utziil, tak’ama’ to juule’ sii’, tak’ama’ eel ja qamesab’aal.

Tasik’iij ja taq tziij rixiin pa jaay.

Tijooneel

• Taya’aa’ rub’ixiik chi ke ja taq ak’alaa’, naq chi taq naquunaal k’o chi paam jun jaay.
• Tasik’iij ja ti choloon tziij chi keewach, k’aari’ xkesamaji chi kijujuunaal owi pa mookaaj.

Tziij rixiin pa jaay

k’im
xaan
tz’alam
ch’akat
chuum
patz’am
kalawux
tz’alu’
xojt
b’ojo’y
ch’ijch’
koxtaar
su’t
nee’
nutata’
numama’
wechaam
walinaam
alib’atz
laq
meseb’al
xk’uub’
xajajb’
warab’al
koxtaar
qaasii’
kolo’
nuuchaaq’
nub’aluuk
animaal
yakii’
ixtanii’

sii’
aab’aj
ya’
ch’ajt
tziyaq
chakach
ch’ab’aq
kotz’i’j
ya’l
chama’r
tz’aaq
ikaj
pojp
b’oxob’al q’aaq’
wati’t
ch’ajtaal
awati’t
wach’alaal
ri’j
sanayii’
chinaaw
uleew
teem
nuuch’ajt
riikiil
b’olooj
nuutee’
waanaa’
walii’
axib’aal
walitee’
ala’ii’

Tzijob’aliil

Ja ri ixoq xruub’ij chi re raal chi katwa’i, utz k’a chi k’o awachojq’aaq’ toq xkatsamaji. Ma k’o ta rupoqonaal nawijli, tak’axaaj tziij naq ja nb’i’x chi aawe kumaal ja winaqii’ ja neyo’o utzijal taq na’ooj.

Tak’ama’ to ja lele’, chi ri’ k’o wi’ ja na’ooj ja kiya’oon kaan ja qati’t qamama’ rumaal chi chi ri’ k’o wi’ ja utzilaj k’asalemaal ja xtiqijl na.

Tach’aja’ aaq’a’ toq natwa’i, rumaal chi toq natsamaji k’o itzel taq naquun ne’achap, rajawaxiik ja ch’ajch’oj natk’eje’ wi’.

Taya’aa’ ruutziil ruuwach atata’, rumajk chi ari jaa’ at ruk’ititziin, ma taab’an ta itzeel chi re tawak’axaaj ja nruub’iij chi aawe, chaqajaa’ tasaqa’ ruuq’a’ awati’t toq naq’ijla’ utz k’a chi nki’kot awik’iin k’in nruuya’ ruuq’a’ pan aawi’.

Tab’ana’ taq asamaaj ja neeb’ix chi aawe, kumaal ja winaqii’, aatee’ atata’, k’in ja nruub’iij ja tijoxeel chi aawe. Toq k’o rajawaxiik chi aawe tak’utuuj utziil, chi ke utz k’a chi natkowiini natel chi paam ja ruk’ayewaal.

Toq nb’ix chi aawe chi tak’ama’ to julee’ sii’, q’anij k’a katnimani, katto’ooni chi paam ja ri awoochooch. Ja chi paam ja tijob’al toq nqaak’am eel ja qameseb’aal, rajawaxiik chi nqaak’ol, kojtaq chi k’oli nok chik wi’ chi qe, rajawaxiik chi neqaak’ol ja taq qasamajib’aal.

Saamaaj rixiin tijoxeel

• ¿Naq utz xawak’aaj chi riij ja ti choloon tziij ri’?. Tatz’ijb’aaj juun ka’i’ taq cholaaj na’ooj ja xaak’am kaan chi riij.
• Tab’ana’ rachib’al ja ri awoochooch, k’in tab’ana’ taq rachib’al chaqajaa’ ja naquun k’o chi paam, k’aari’ natz’ib’aaj taq ruub’ii’ chi ruuxee’.
• Tab’ana’ jun ti choloon tziij chi riij jun ti anaquun, ja qas utz naatzu’.

Taq tziij kixiin ak’alaa’

K’oli ja taq k’amab’al tziij pa to’ob’al wuuj.

Taq tziij rixiin pa jaay, taq kisamaaj ak’alaa’ ja ma rixiin pa jaay ta, kani’ chi re: Kitz’ejtiik k’in ruya’iik keewaay chikopii’, rutz’ejtiik ja ruuwach uleew, molooj taq q’ayiis pa taq b’eey, ejtz’aaneem kuk’iin chik juule’ ak’alaa’, q’ijlo’on taq winaqiii’. K’o k’amab’al taq tziij pa ajilab’al ka’i’ k’in ka’i’.(2.2), ja pa to’ob’al wuuj.

Tijooneel

• Taya’aa’ rub’ixiik chi ke ja taq ak’alaa’, naq chi taq naquunaal k’o chi paam jun jaay.
• Tasik’iij ja ti choloon tziij chi keewach, k’aari’ xkesamaji chi kijujuunaal owi pa mookaaj.
• Taya’aa’ taq kisaamaaj ja taq ak’alaa’ chi riij ja taq choloon tziij k’o chi riij ronojeel ja taq xoloon nuk’uun taq choloon tziij xtaayaa’ chi keewach ja taq ak’alaa’.
• Tekanooj juun ka’i’ taq tziij, k’aari’ tanuk’u’ jun ejtz’aaneem owi jun k’oyiin tziij.

Tzijob’aliil

Taq tziij rixiin taq saamaaj

Vocabulario relacionado con el trabajo.

k’ayiineem
kinmes pa jaay
qasan ooj
ya’aaneem
ruupam awan
nb’an tajkiil
tz’ijb’aaneem
nch’aj tziyaq
chapoj tap
nch’aqiij q’ayiis
kinch’aj laq
b’anoj keem
kinb’an q’ojp
tikoj awan
paxin aab’aj
nenb’ana’ sii’
tzaqoj chee’
b’anoj kape
nch’aqiij q’ayiis
chanooj
ch’ajoj tziyaq
q’oloj kape
paq’oj sii’
kinepulu’ nuuyaa’
kinch’ileej nuuchaaq’
wayajilan b’atz’
jach’
b’onoj xajajb’
jok’oj xkoyaa’
joloj ya kii’
josq’iineem
jok’oj pinuul
kineb’ana’ loq’ooj
kinb’an rokob’al
k’ayiin sii’
k’ayiin ch’uu’
k’aam

b’oxoj q’aaq’
nenk’ama’ sii’
b’anoj sii’
nb’ox q’aaq’
ya’oj tz’oo’
kinchomisaaj ch’ajt
b’anoj b’eey
kinmes ruuwach jaay
ch’ajol laq
tajkiil
nuk’uj riikiil
q’oloj xkoyaa’
kinb’iij nuutz’oo’
b’atz’
ninb’e pan ajtijaal
tzaqoj way
b’anoj jaay
nto’ nutata’
b’anoj riikiil
q’oloj q’ayiis
saamaaj
keem
kineloq’o’ ichaaj
b’axoj q’aaq’
b’onoj xaan
k’ayiin ixiim
jitz’oj ya’l
josoj chee’
joq’oj jal
jok’ol xkoyaa’
k’ayiin maniya
joloj keej
jok’ooj iik
k’amaj tz’oo’
k’ayiin po’t

Tziij kixiin taq chikopaa’

vocabulario relacionado con el cuidado de los animales

tz’i’
ch’ooy
ak’
ch’uu’
k’uch
wujch’
ajq
siyaw
palomaax
juut
xpa’ch
to’lkeej
koj
umul
utiiw
mix
tap
xiwaan
kaab’
paar
Siis
wiri’x
mama’
korij k’uum
patux
ib’ooy

wajkax
kumatz
b’ajlam
kuuk
ch’ok
tz’ikin
am
kuuch
b’aay
mi’x
si’k
us
xikin
sanik
xijk
k’ooy
masaat
xpeq
sootz’
jaan
k’aq
quluq
ch’akan
lool
t’oot’
muuch’
ixpeq

Taq tziij rixiin pa tinaamit

vocabulario relacionado con la comunidad

Jaay
Ch’iich’
chee’
q’ayiis
winaqii’
aab’aj
k’ayiinelaa’
ixoqii’
mix
awan
tijob’al
alkalta
ak’alaa’
q’atab’al tziij
k’ayib’al
chikop
toneel
raqan luz
ixiim
jaay
ch’iich’
k’ayib’al ak’
k’ayil xajajb’
k’iix
k’o ya’
kuuchaa’
mesab’al
q’ayiis
aq’oom
jaay tz’alam
kapiya
k’ayil naquun
keej

b’eey
winaq
ya’
kotz’i’j
tz’i’
chikopaa’
chi nimajaay
naanii’
ixtanii
uleew
tii’iij
k’im
q’ojoom
taa’ii’
chiiya’
tziyaq
sii’
juuyu’
ak’
aachi’aa’
kape
kawiil
k’ayinelaa’
kinaq’
kojol jaay
loq’ooj
nuk’ul ch’akat
muuniil
elaq’omaa’
kuuch
ch’akat
molob’ex

Taq tziij rixiin achalalii’

Vocabulario relacionado con la familia.

nuutee’
nimaal
wati’t
nee’
wechaam
axib’aal
wach’alaal
nuutziij
qaachaaq’
ixtanii’
tata’
ch’i’p
rilaj nuutee’
q’apojaa’
nuujii’
aja’axeel
awixjayiil
rukab’aal
nuk’axeel
ak’alaa’
k’ajolaa’
nuuchaaq’
nub’aluuk
numama’
aachaaq’
yakii’
walinaam
qaajii’
ixoq
ruukaab’ nuutee’
nimalaxeel
wiiy nuunaam

nutata’
nuxib’aal
waanaa’
walii’
awalii’
awati’t
mama’
nuch’utitee’
walitee’
alib’atz
ri’j
te’eej
xib’aal
najb’eyaal
ame’aal
qejchaam
inin
ruujii’ nuutee’
nuk’ajool
ixoq nuutee’
awalitee’nujitee’
winaq
rilaj numama’
wikaan
ri’j ixoq
nuumaam
awaliinaam
nujitee’
ak’ajool
wixnaam

Taq tziij rixiin b’aqilaal

vocabulario relacionado con el cuerpo humano.

Taq tziij rixiin jaay vocabulario relacionado con la casa.

Taq tziij rixiin b’oniil vocabulario relacionado con los colores

Taq tziij rixiin taq saamaaj vocabulario relacionado con el trabajo

Taq tziij rixiin aqanaaj vocabulario relacionado con los pies.

Taq tziij rixiin q’ab’aaj vocabulario relacionado con la mano.

Taq tziij rixiin chii’aaj vocabulario relacionado con la boca.

Taq tziij rixiin b’aqilaal: vocabulario relacionado con el cuerpo. Taq tziij rixiin pa jaay, k’in taq kisaamaaj ak’alaa’ ja ma rixiin pa jaay ta, jani’ chi re: Tijooneel - Tasik’iij chi keewach ja taq ak’alaa’. Rajawaxiik chi ke ja tee’eej tata’aaj chi nkeek’ut chi keewach ja kalk’uwaal ja kitz’ejtiik k’in ruya’iik keewaay ja chikopii’. Rumajk chi k’oli ne’ok wi’ chi paam ja qak’asalemaal, jani’ chi re ja keej nurijqaaj qaasii’, wajkax utz nepojch’i chi neqaatij. Rajawaxiik chi nqojtaqiij naq rub’anoon ja ruuwach uleew k’in naq nruuya’ chi qe, chaqajaa’ naq nuub’an toq ma utz ta nqaab’an chi re, jani’ chi re toq ma tiqamol ja q’ayiis pa taq qoochooch k’in pa taq b’eey. Wi ja ri ojoj nqaamol ja qaq’ayiis, utz k’a ri’ nqaab’an chi re ja ruuwach uleew, neki’kot k’a taq chikopii’ ari’ k’in taq qalk’uwaal. Ja k’a taq chee’ nkixupula’ k’a ruxula’ juuyu’ ari’ k’in ronojeel ja naquun utz nek’eje’ wi’ ja ri ee k’o chi ruuwach uleew. Wi keeri’ xtiqaab’an chi re ja ruuwach uleew, noqejtz’an k’aari’ chi utz, noqki’koti kuk’iin ja qachib’iil, neqaq’ijla’ k’a ri’ ja winaqii’ ja toq neqaak’ul kaan pa taq b’eey, owi toq noqopoon

2.3 Taq tziij rixiin pa tijob’al. Taq tziij ja nruuk’am rii’ ruk’iin ja tijob’al, k’in taq naquun ja nkeekoj chi paam ja tijob’al, kani’ chi re: Teb’ana’ ruutza’m etz’ijb’ab’aal, tenuk’u’ ja ri etz’ub’ulib’aal, ma teetzaq ta ja ri echupub’aal, kojtz’eb’e’ pa taq mojkaaj, tejaqa’ ja ri eewuuj, teb’ana’ ja ri esamaaj, kixejtz’aan ruk’iin ja ri ajilab’al, teb’ana’ chik juule’ taq tziij chi re ja tz’ijb’, tesik’iij ja xqatz’ijb’aaj, teb’iij naq k’a jun cholob’al tziij. Tasik’iij ja taq tziij.

Saamaaj rixiin tijooneel Ja tijooneel, nruub’iij chi ke ja ri ak’alaa’, teb’ana’ ruutza’m ja ri etz’ijb’ab’aal, utz k’a utz neeb’an chi re ja ri esamaaj, k’in qas ch’ajch’oj neli. Toq nixsamaji rajawaxiik chi tenuk’u’ ja ri etz’ulib’aal, utz k’a chi nixtz’eb’e’i chi utz, ma kixko’si toq nixsamaji, kojtaq chi ma utz ta wi ma kattz’eb’e’i chi utz. Ja toq nixsamaji rajawaxiik chi ma teetzaq ta ja ri echupub’aal, k’oli nok wi’ chi eewe toq ma utz ta neeb’an chi re ja ri esamaaj. Utz neeb’an ja ri esamaaj pa taq mookaaj, kojtaq chi utz na neeli, rumajk chi k’iy na’ooj nruuk’am rii’. Toq nkeeb’iij ja tijoonelaa’ chi tejeqa’ ja ri eewuuj, kojtaq ja je’ee’ chi, chi paam ja ri eewuuj k’o wi’ ja ri utzilaj taq na’ooj. Kojtaq chaqajaa’ chi chi ri’ nelisaaj wi’ ja ri esamaaj, k’in chi ri’ nixkowiin wi’ nixejtz’aan ruk’iin ja ri ajilab’al, k’in chi ri’ newojtaqiij wi’ k’iy ruuwach taq na’ooj Saamaaj rixiin tijoxeel - Rajawaxiik chi netz’ijb’aaj ja taq tziij ewojtaq chik, utz k’a chi nruumol rii’ ja ri ena’ooj, jani’ chi re ja rusik’ixiik ja qatzijob’al. Nimalaj rajawaxiik chi qonojeel nojkowiini nqasik’iij, k’in nqatz’ijb’aaj ja qatzijob’al. - Toq xkixkowiini xteek’is ronojeel ja ri esamaaj, utz neeb’iij jun cholob’al tziij, chi keewach ja ri ewachib’iil, utz k’a nk’iyiri ja ri ena’ooj chi paam ja ri ek’asalemaal.

2.4 Taq tziij rixiin ja ruuwach tijob’al K’oli ja taq k’amab’al tziij pa to’ob’al wuuj. Qab’ana’ ja qaamees, noqb’ixaan chi keewach ja winaqii’, nojb’e pa k’asataaneem, qonojeel nojk’eje’ chi paam ja nimaq’iij. K’o k’amab’al taq tziij pa ajilab’al ka’i’ k’in kaji’ (2.4), pa to’ob’al wuuj. Saamaaj rixiin tijooneel: Taab’iij chi ke ja taq ak’alaa’. Qab’ana’ ja qaamees chi ruuwach ja qatijob’al utz k’a ch’ajch’oj rutz’ejtiik k’in utz noqejtz’an chi ruuwach. Ja toq xtiqaak’ul keeq’iij ja qaatee’ noqeb’ixaan to chi keewach, utz k’a chi neki’kot jun ti raamaaj quk’iin chi paam ja keeq’iij. Toq k’o jun nimaq’iij nqaak’ul rajawaxiik chi qonojeel noqk’eje’ chi paam, utz k’a chi nqaak’am qii’ chi riij ronojeel ja taq naquun nqaab’an, k’in ma k’o ta ruk’ayewaal nqijl chi paam ja taq nimaq’iij neqaab’an. Toq xtitzuri ronojeel ja taq naquun ja qamojoon rub’ajniik, k’ajk’ari’ k’o chik qaaq’a’ chi re chi nojb’e pa k’asataaneem, noqeki’kot jun ti ramaaj kuk’iin ja qachib’iil k’in chaqajaa’ ruk’iin ja tijooneel. Taq tziij rixiin ja ruuwach tijob’al Saamaaj rixiin tijoxeel Tawinaqirisaaj juun ejtz’aaneem k’uk’iin ja taq ewachib’iil, chi riij ja ja b’aar nkooj wi’ ja ch’ajch’ojiineem k’o chi naakoj ja choloon tziij awojtaqiin pe.

2.5 Taq tziij rixiin ja tinaamit k’in juulee’ chik. K’oli ja taq k’amab’al tziij pa to’ob’al wuuj. Teqaloq’o’ qaxikoyaa’ pa k’ayib’al. Teqatz’eta’ ja nb’anataj pa k’ayib’al. Ja ch’ijch’ nb’e pa jun tinaamit chik. Ja winaqii’ neeb’e pa ch’ijch’. Ja nuutee’ nruk’ayiij tz’iin. Ja winaqii’ kayob’een ja ch’ijch’ ja nb’e pa taq’aaj. Ja ri ojoj nojb’e pa roochooch Ajaaw. K’o k’amab’al taq tziij tasik’iij. Saamaaj rixiin tijooneel: - Tasik’iij ja ti choloon tziij Looq’ooj najb’eey chi keewach ja taq ak’alaa’. - Takanooj taq achib’al rixiin atinaamit, k’ayib’al, nk’atziin chi aawe chi nkikanooj taq ruub’ii’ taq naquun ee k’o chi paam chi jujuunal. Maxla k’oli ja taq tziij ma qaya’oon ta chi paam ja choloon tziij nqaak’ut ojoj, rumaal k’aari chi k’o chi nqanimarisaaj ja taq qaatziij. Looq’ooj Ja naan xruub’iij chi ke ja raal teqaloq’o’ qaxikoyaa’ pa k’ayib’al, utz k’a chi neqatz’eta’ naq nb’anataj chi paam ja k’ayib’al, ee chinajtaq chi winaqii’ ja nek’ayiini kaamiik, ee k’oli nu’ulqaj aj Tz’oloj Ya’ ee kik’amoon pe utzilaj taq ichaaj ja qas ee ya’, k’in qas ki’ ruti’jiik. Toq xtitzur eel ja qaloq’ooj nojb’e chi paam ja ch’ijch’ ja nb’e chik chi paam ja jun tinaamit. Chi ri’ neqojtaqiij na, naq ja qas k’o chi paam ja jun tinaamit chik, k’in keeri’ chaqajaa’ noq k’asataan jun ti ramaaj, k’in nqojtaqiij chi utz ja tinaamit. Xqaatz’et kaan ja nuutee’ tz’iin nuk’ayiij chi ke ja winaqii’. Q’anij emulaani ja winaqii’ chi riij, rumajk chi qas utz ja tz’iin ja nuk’ayiij k’in q’axinaq nchaq’aji. Ja winaqii’ kayab’een ja ch’ijch’ ja nek’omo’ eel pa Taq’aaj, neeb’e pa ch’upuj kape, pa

taq nimaq taq uleew kixiin ja b’eyomaa’, chi ri’ k’a nkeech’ak wi’ kipuwaq ja nkiloq’ob’eej ja taq keewaay kuk’uyaa’ kixiin ja kalk’uwaal. Rumajk ja naquun ja ya’oon chi qe rumaal ja ri Ajaaw, xa k’a rumajk ari’ noqb’e chi paam ja roochooch ja ri Ajaaw, chi neqamaltiyoxiij chi re ja ri utziil ja ruya’oon chi qe chi paam ja qak’asalemaal, k’in chi ke ja qalk’uwaal. Taq tziij rixiin pa tinaamit:

Taq tziij rixiin pa K’ayib’al: 2.6 Taq tziij rixiin ja rutz’ejtiik ja ruuwach uleew. K’oli ja taq k’amab’al tziij pa to’ob’al wuuj. Chi paam ja qatinaamit k’o k’atan. Ja qatinaamit qas ch’ajch’oj b’anoon chi re kumaal ja ri ak’alaa’. Ja jachol wuuj xb’e chik pa jun tinaamit. Qatika’ juule’ taq chee’. Ja k’amol b’eey rixiin ja tinaamit nk’axataji cha’. Pa ruuwi’ ja juuyu’ qas ne’ek’asataan wi’ ja winaqii’. K’o k’amab’al taq tziij tasik’iij. Saamaaj rixiin tijooneel: Takanooj juun achib’al rixiin jun juuyu’ taq’aaj k’in tawinaqirisaaj jun choloon tziij chi riij, keeri’ naab’an chik chi re ja juule’ taq tziij chik, kani’ chi re riikiil, tziyaq k’in juulee’ chik. Taq tziij rixiin pa Juuyu’:

Taq tziij rixiin riikiil:

Taq tziij rixiin tziyaq:

Saamaaj rixiin tijooneel: -Tasik’iij chi keewach ja taq ak’alaa’ ja ti choloon tziij ri’. Chi paam tinaamit Chi paam ja qatinaamit k’o k’atan, toq noqsamaji q’axnaq chi ya’ nqaatij rumaal. Mariil nqaakoch’ ja k’atan rumajk ja ma k’amoninaq ta chi qe. Ja k’atan xruumaj rumajk ja ma utz ta nqaab’an chi re ja ruuwach uleew. Ja qatinaamit qas ch’ajch’oj b’anoon chi re kumaal ja taq ak’alaa’ rumaal chi nkeeb’an ja mees. Rumaal chi ja taq ak’alaa’ q’anij nkeemol ja mees ja kich’aqiin kaan ja winaqii’, xa k’a rumajk k’a ri’ qas utz rub’anoon ja qatinaamit kaamiik. Ja jachol wuuj ma xulqila’ chik ta rumaal chi xb’e pa jun tinaamit. Nqaajo’ k’a nqaataq eel jun qaawuuj chi re qaatee’ qatata’, xa ma xkijl chik ta ja jachol wuuj ri’. Qatika’ juule’ taq chee’ chi ruuchii’ taq b’eey, pa taq juuyu’, chi ruuchii’ taq ya’, chi ruuchii’ raqan taq ya’, pa ruuwi’ juuyu’, utz k’a chi utz nruuna’ ja ruuwach uleew, k’in noqkowiini noqek’asataan pa ruuwi’ ja juuyu’. Ja winaqii’ nkeeb’iij chi ja k’amol b’eey nk’exitaji cha’, rumajk chi ma utz ta ja saamaaj nruub’an chi paam ja qatinaamit.

Saamaaj kixiin tijoxelaa’ - Tatz’ijb’aaj ja xawojtaqiij kaan chi riij ja ti choloon tziij xawak’axaaj qaaj. ¿Naq chi naquunaal nkeeb’an aatee’ atata’, ja kani’ xb’iix qaaj chi paam ja ri choloon tziij? Tab’ana’ jun utziil tatz’ijb’aaj chaqajaa’. 2.7 Ruk’ijyiik ja jotayiin tziij Ja jotayiin tziij, jaa ri’ tib’iij tziij chi ja jun ti ruxe’aal tziij nkowiini nuwinaqirisaaj chik julee’ taq tziij, k’in nruuk’ul jun ka’i’ taq xilatziij. Kani’ chi re ja jun ka’i’ taq k’amab’al tziij ri’. Ja naab’an najb’eey, k’o chi nawili ja ti ruuxee’ ja ti tziij k’aari’ nawili ja taq xilatziij ruk’uluun chi ruuwach owi chi riij. Qas taya’aa’ aawach chi re utz k’a natkowiini naak’ut chik atat chi keewach ja taq atijoxeel. Tanik’ooj chi utz chi jujunaal ja taq tziij naq rub’anoon ja taq runuk’iik .

Saamaaj kixiin tijoxelaa’ - Tatz’ijb’aaj ja xawojtaqiij kaan chi riij ja ti choloon tziij xawak’axaaj qaaj. ¿Naq chi naquunaal nkeeb’an aatee’ atata’, ja kani’ xb’iix qaaj chi paam ja ri choloon tziij? Tab’ana’ jun utziil tatz’ijb’aaj chaqajaa’. 2.7 Ruk’ijyiik ja jotayiin tziij Ja jotayiin tziij, jaa ri’ tib’iij tziij chi ja jun ti ruxe’aal tziij nkowiini nuwinaqirisaaj chik julee’ taq tziij, k’in nruuk’ul jun ka’i’ taq xilatziij. Kani’ chi re ja jun ka’i’ taq k’amab’al tziij ri’. Ja naab’an najb’eey, k’o chi nawili ja ti ruuxee’ ja ti tziij k’aari’ nawili ja taq xilatziij ruk’uluun chi ruuwach owi chi riij. Qas taya’aa’ aawach chi re utz k’a natkowiini naak’ut chik atat chi keewach ja taq atijoxeel. Tanik’ooj chi utz chi jujunaal ja taq tziij naq rub’anoon ja taq runuk’iik .

Saamaaj rixiin tijoxeel: - Ja ti choloon tziij xewak’axaaj qaaj ri’, tekanooj ja taq tziij ja xa jujuunam petenaq wi’ ruxe’aal. K’aari’ xa juun tab’ana’ chi re. Takanooj jun ti tziij atat, k’in tatijooj awii’ chi riij ja kani’ rub’anoon ja ti tziij xawiili. Utz k’a chi keeri’ nawojtaqiij naq rub’eyaal ja ruk’ijyiiik ja jotayiin tziij pa Tz’utujiil.

2.8 Rajawaxiik chi nqojtaqiij naq ja neb’anowi ja taq naquun chi paam ja ri ojeer taq tziij ri’. Tasik’iij ja taq choloon tziij ja ti raal utiiw xmeloji, ja ri elaq’, q’oloj rii’iil ruk’amoon to, ja ti tapa’l, k’oli tasik’iij chi junjunaal. Rajawaxiik chi nqojtaqiij ja taq choloon nuk’uun tziij k’in naq neb’anowi ja taq naquun chi paam.

Saamaaj rixiin tijooneel - Tasik’iij juun ka’i’ muul pa kixkin ja taq ak’alaa’ ja juun ka’i’ taq choloon tziij. Utz nkelisaaj kina’ooj chi riij naq xtikiil chi paam. - Tawinaqirisaaj jun ejtz’aaneem kuk’iin chi riij ja taq choloon tzij. - Tesolo’ riij ja na’ooj kojoom chi paam ja taq choloon tziij kuk’iin ja taq ak’alaa’. La utz owi ma utz ta ja naquun k’o chi paam? Tawak’axaaj chi ke ja taq ak’alaa’. La k’o jutiij kik’axaan taq na’ooj ee je’ee’ kani’ k’o chi paam ja taq choloon tziij ? Kicholo’ jutz’iit ja wi k’oli ja k’a wi ma k’o ta tanimarisaaj atat ja na’oj.

JA TI RAAL UTIIW XMELOJI Ja ri ojeer xk’eje’ jun taa’ Xuwaan Roqchee’ ruub’ii. Xruub’an k’a juutiij xb’e pa sii’ cha’. Qas choyoj chee’ nnuub’an toq chaqa k’ee xeeqaaj jun ti chikop ruk’iin kani’ ti tz’i’ cha’, qas nsaqasot chi riij cha’. ti raal utiiw eeq cha’. Xk’eje’ ruk’iin k’in q’anij ma xb’e chik ta cha’,

Rumaal k’aari’ xruuk’am eel chi roochooch. Toq xok aaq’a’, xruuya’ qaaj pa jun kaxoon k’in xeewari konojeel cha’. Qas pa nik’aj aaq’a’ cha’ xrak’axaaj Chi naq la’ ntanalo’j chi jaay cha’. Toq xruujaq ja ruka’yib’aal roochooch, Ee k’o la ka’winaq utiiw xkisutij kii’ chi riij ja kaxoon cha’. K’ajk’aari’ xkeemaaj rusiliik k’in xkipasak’ayiij cha’, ja k’a ti chikop, xerutararib’eej eel cha’, keeri’ xruub’an xmelooj chik juutiij pa k’iche’laaj. Ja ti raal utiiw cha’. Ja ri elaq’, q’oloj rii’iil ruk’amoon to. Toq nawelaq’aaj jun naquun Q’anij tawojtaqiij chi q’oloj awii’ naab’an; Ruuk’u’x aaq’a’ naaya’ kaan. Nwelaq’aj na jun ketzaal puwoq, ma katche’ ta k’a, - Nq’ol na jun ketzaal wii’- ma katche’i toq natalaq’i.

Ja ti tapa’l Xruub’an k’a jun aachi juutiij cha’, xb’e pa rusamaaj, ja k’a pa b’eey ja b’aar nq’ax wi’, k’o jun mokaaj tapa’l qas yarib’al rub’anoon ruuwach xriil kaan toq xjote’ q’anajoj pa ruchenooj cha’. Ja ti aachi xruub’iij qaaj pa ruuk’u’x cha’, toq xkinmeloj pe chi ruuxee’ ninuluxulan eel wi’ jun ch’uti ramaaj. Qas keeri’ xruub’an xruuk’is kaan ja rusamaaj rixiin jun q’iij, xruuyik pe ti rii’ k’in xpeti cha’. Toq k’a xulqaj qaaj ruk’iin ja jun mokaaj tapa’l, xok ook chi ruuxee’ k’in xruumaj rumoliik ja taq tapa’l ja qas taq q’an chik riij, toq xpeeti xruusik’ ja ti k’isb’al tapa’l k’in xruuk’aq ook pa ruuchii’. Toq xruub’iij qaaj pa ruuk’u’x qas taqa’aan ki’ ja taq tapa’l ri’, nimaq ta pach rub’anoom pe chi re ja ri Ajaaw, ne’ qaaj cha’. K’a nima ko’li ruub’iin qaaj keeri’, xtz’ab’e’ qaaj chi ruuxee’ ja ti chee’ chi rutijiik ja tapa’l, toq xtzajq pe chik juun ti ruuwach ja tapa’l, q’anij pa ruuwi’ xk’onok’o’ wi’ cha’, Aaay ¿Naq k’aawa’? Loq’olaj Ajaaw qas k’iy ruuwach rub’anoom chi re ja taq

naquun, xtanim rub’anoom pe chi re ja ti tapa’l ri’, chaqata juun xnuutij pa nuuwi’ q’anij ta xinrupunub’a’ ri’, ne’ qaaj chik ja ri aachi cha’. Cheewi’ rajawaxiik chi k’o chi nqaach’ob’ na k’in nqaatz’et na naq rub’eyaal ja taq naquun k’o chi qaawach. Q’anij ronojeel naquun k’o rik’a’tziil chi paam ja k’asalemaal. Keeri’ k’a chi re ja qatzijob’al Tz’utujiil, k’ooli petenaq wi’, k’ooli tz’ukirinaq pe wi’, rumaal k’aari’ ma chiqata keeri’ xtik’iis qaaj, xtikam qaaj ta ruuwach chi keeri’. K’o rucholajiil k’o runuk’iik, rumaal k’aari’ rajawaxiik chi nkojtaqiij rutz’ijb’axiik k’in rusik’ixiik. Utz k’a xa b’aar ta chi ri’ oj k’o wi’, nojkowiini nqaakoj ja qatzijob’al Tz’utujiil. Xa k’a rumaal ari’ ja ri Ajaaw ruya’oon kaan chi qe chi k’o jun tzijob’al Tz’utujiil. Utz rukojiik, utz runuk’iik qab’ana’ ja qatzijob’al, ma tiqab’an ta xolob’ chi re. 2.9 Jaawa’ rub’eyaal ja taq cholatz’ijb’ ja nqaakoj chi rutz’ijb’axiik ja qatzijob’al Tz’utujiil ri’: A, i, n, j, ’, r, t, ch, o, x, e, aa, k, u, k’, b’, l, q, ii, m, uu, p, ee, w, y, oo, q’, tz’, tz, ch’, s, t’.

Rukojiik ja cholatziij Rukojiik ja cholatziij Rajawaxiik chi nawojtaqiij naq naab’an chi re ja rukonoxiik ja rub’eyaal ja taq cholatz’ijb’. Ja toq nawili ja taq tziij k’o chi nakanooj najb’eey ja tz’ijb’ tz’ijb’atal chi ruuwach ja tziij najb’eey. Ja wi keeri’ naab’an ma k’o ta ruk’ayewaal chi rukanoxiik. Ronojeel ja taq tziij pa taq rub’eyaal k’o wi’. Rajawaxiik chi nawojtaqiij naq naab’an chi re ja rukonoxiik ja rub’eyaal ja taq cholatz’ijb’ chi paam ja wuuj rixiin ja cholob’al tziij, kani’ rub’anoom ja xtiqaaya’ opoon chi aawach ri’. K’amab’al tziij: • Xruuloq’ jun rajq ja nutata’ pa k’ayib’al iiwiir, chaqajaa’ ee k’o quluq nek’ayixi. Ajq, aaj, b’aaq, chaj, ch’am, mesab’al, Keej, is, iis, jal Kaji’, k’ay, laq, mol, naan Su’t, tut, q’aaq’, quluq, tunaaj, ooj Kaamiik taab’iij chi ke ja taq ak’alaa’ chi tikinuk’u’ rucholaaj ja taq tziij ri’.

Saamaaj rixiin tijooneel Rajawaxiik chi nawojtaqiij naq naab’an chi re ja rukonoxiik ja rub’eyaal ja taq cholajtz’ijb’ chi paam ja wuuj rixiin ja cholob’al tziij, jani’ rub’anoon ja xtiqaaya’ opoon chi aawach ri’. Xruuloq’ jun rajq ja nutata’ pa k’ayib’al iiwiir, ee k’o quluq chaqajaa’ ja nek’ayixi. Ajq, aaj, b’aaq, chaj, ch’am, mesab’al, keej, is, iis, jal Kaji’, k’ay, laq, mol, naan Su’t, tut, q’aaq’, quluq, tunaaj, ooj Saamaaj rixiin tijoxeel - Kaamiik k’a, atat chik natnuk’u rub’eyaal ja taq cholatz’ijb’, jani’ xqaaya’ opoon chi aawach najb’eey. Ya’, xilooj, t’uq, k’im, chiij Tz’i’, ch’ooy, jukuu’, keem, ak’, ch’upup, Us, jul, b’aaq, q’a’m, quul, tz’ooq

Capacidad de producir una palabra específica para un significado o la habilidad de comprender palabras.