Nuestro idioma en la escuela/Tz'utujiil/Vocabulario

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Ja najox chi riij ja taq tanaaj:

1. Najob’exi chi ja taq ak’alaa’ nkojtaqiij ja k’atziineel tzijob’aliil, chi jujuunaal taq rucholaaj chi paam ja te’eej tzijob’al.
2. Najob’exi chi ja taq ak’alaa’ nekowiin ta nkinimarisaaj ja kitzijob’aliil, k’in nkeekoj ta ja rub’ajniik ja jotayiiin tziij kani’ nruub’an chi paam ja te’eej tzijob’al.

Tziij rixiin pa jaay

Katwa’i, tawak’axaaj tziij, tak’ama’ to ja lele’, tach’aja’ aaq’a’, taya’aa’ rutziil ruuwach atata, tasaqa’ ruuq’a’ awati’t, tab’ana’ taq asamaaj, tak’utuuj utziil, tak’ama’ to juule’ sii’, tak’ama’ eel ja qamesab’aal.

Tasik’iij ja taq tziij rixiin pa jaay.

Tijooneel

• Taya’aa’ rub’ixiik chi ke ja taq ak’alaa’, naq chi taq naquunaal k’o chi paam jun jaay.
• Tasik’iij ja ti choloon tziij chi keewach, k’aari’ xkesamaji chi kijujuunaal owi pa mookaaj.

Tziij rixiin pa jaay

k’im
xaan
tz’alam
ch’akat
chuum
patz’am
kalawux
tz’alu’
xojt
b’ojo’y
ch’ijch’
koxtaar
su’t
nee’
nutata’
numama’
wechaam
walinaam
alib’atz
laq
meseb’al
xk’uub’
xajajb’
warab’al
koxtaar
qaasii’
kolo’
nuuchaaq’
nub’aluuk
animaal
yakii’
ixtanii’

sii’
aab’aj
ya’
ch’ajt
tziyaq
chakach
ch’ab’aq
kotz’i’j
ya’l
chama’r
tz’aaq
ikaj
pojp
b’oxob’al q’aaq’
wati’t
ch’ajtaal
awati’t
wach’alaal
ri’j
sanayii’
chinaaw
uleew
teem
nuuch’ajt
riikiil
b’olooj
nuutee’
waanaa’
walii’
axib’aal
walitee’
ala’ii’

Tzijob’aliil

Ja ri ixoq xruub’ij chi re raal chi katwa’i, utz k’a chi k’o awachojq’aaq’ toq xkatsamaji. Ma k’o ta rupoqonaal nawijli, tak’axaaj tziij naq ja nb’i’x chi aawe kumaal ja winaqii’ ja neyo’o utzijal taq na’ooj.

Tak’ama’ to ja lele’, chi ri’ k’o wi’ ja na’ooj ja kiya’oon kaan ja qati’t qamama’ rumaal chi chi ri’ k’o wi’ ja utzilaj k’asalemaal ja xtiqijl na.

Tach’aja’ aaq’a’ toq natwa’i, rumaal chi toq natsamaji k’o itzel taq naquun ne’achap, rajawaxiik ja ch’ajch’oj natk’eje’ wi’.

Taya’aa’ ruutziil ruuwach atata’, rumajk chi ari jaa’ at ruk’ititziin, ma taab’an ta itzeel chi re tawak’axaaj ja nruub’iij chi aawe, chaqajaa’ tasaqa’ ruuq’a’ awati’t toq naq’ijla’ utz k’a chi nki’kot awik’iin k’in nruuya’ ruuq’a’ pan aawi’.

Tab’ana’ taq asamaaj ja neeb’ix chi aawe, kumaal ja winaqii’, aatee’ atata’, k’in ja nruub’iij ja tijoxeel chi aawe. Toq k’o rajawaxiik chi aawe tak’utuuj utziil, chi ke utz k’a chi natkowiini natel chi paam ja ruk’ayewaal.

Toq nb’ix chi aawe chi tak’ama’ to julee’ sii’, q’anij k’a katnimani, katto’ooni chi paam ja ri awoochooch. Ja chi paam ja tijob’al toq nqaak’am eel ja qameseb’aal, rajawaxiik chi nqaak’ol, kojtaq chi k’oli nok chik wi’ chi qe, rajawaxiik chi neqaak’ol ja taq qasamajib’aal.

Saamaaj rixiin tijoxeel

• ¿Naq utz xawak’aaj chi riij ja ti choloon tziij ri’?. Tatz’ijb’aaj juun ka’i’ taq cholaaj na’ooj ja xaak’am kaan chi riij.
• Tab’ana’ rachib’al ja ri awoochooch, k’in tab’ana’ taq rachib’al chaqajaa’ ja naquun k’o chi paam, k’aari’ natz’ib’aaj taq ruub’ii’ chi ruuxee’.
• Tab’ana’ jun ti choloon tziij chi riij jun ti anaquun, ja qas utz naatzu’.

Taq tziij kixiin ak’alaa’

K’oli ja taq k’amab’al tziij pa to’ob’al wuuj.

Taq tziij rixiin pa jaay, taq kisamaaj ak’alaa’ ja ma rixiin pa jaay ta, kani’ chi re: Kitz’ejtiik k’in ruya’iik keewaay chikopii’, rutz’ejtiik ja ruuwach uleew, molooj taq q’ayiis pa taq b’eey, ejtz’aaneem kuk’iin chik juule’ ak’alaa’, q’ijlo’on taq winaqiii’. K’o k’amab’al taq tziij pa ajilab’al ka’i’ k’in ka’i’.(2.2), ja pa to’ob’al wuuj.

Tijooneel

• Taya’aa’ rub’ixiik chi ke ja taq ak’alaa’, naq chi taq naquunaal k’o chi paam jun jaay.
• Tasik’iij ja ti choloon tziij chi keewach, k’aari’ xkesamaji chi kijujuunaal owi pa mookaaj.
• Taya’aa’ taq kisaamaaj ja taq ak’alaa’ chi riij ja taq choloon tziij k’o chi riij ronojeel ja taq xoloon nuk’uun taq choloon tziij xtaayaa’ chi keewach ja taq ak’alaa’.
• Tekanooj juun ka’i’ taq tziij, k’aari’ tanuk’u’ jun ejtz’aaneem owi jun k’oyiin tziij.

Tzijob’aliil

Taq tziij rixiin taq saamaaj

Vocabulario relacionado con el trabajo.

k’ayiineem
kinmes pa jaay
qasan ooj
ya’aaneem
ruupam awan
nb’an tajkiil
tz’ijb’aaneem
nch’aj tziyaq
chapoj tap
nch’aqiij q’ayiis
kinch’aj laq
b’anoj keem
kinb’an q’ojp
tikoj awan
paxin aab’aj
nenb’ana’ sii’
tzaqoj chee’
b’anoj kape
nch’aqiij q’ayiis
chanooj
ch’ajoj tziyaq
q’oloj kape
paq’oj sii’
kinepulu’ nuuyaa’
kinch’ileej nuuchaaq’
wayajilan b’atz’
jach’
b’onoj xajajb’
jok’oj xkoyaa’
joloj ya kii’
josq’iineem
jok’oj pinuul
kineb’ana’ loq’ooj
kinb’an rokob’al
k’ayiin sii’
k’ayiin ch’uu’

k’aam
b’oxoj q’aaq’
nenk’ama’ sii’
b’anoj sii’
nb’ox q’aaq’
ya’oj tz’oo’
kinchomisaaj ch’ajt
b’anoj b’eey
kinmes ruuwach jaay
ch’ajol laq
tajkiil
nuk’uj riikiil
q’oloj xkoyaa’
kinb’iij nuutz’oo’
b’atz’
ninb’e pan ajtijaal
tzaqoj way
b’anoj jaay
nto’ nutata’
b’anoj riikiil
q’oloj q’ayiis
saamaaj
keem
kineloq’o’ ichaaj
b’axoj q’aaq’
b’onoj xaan
k’ayiin ixiim
jitz’oj ya’l
josoj chee’
joq’oj jal
jok’ol xkoyaa’
k’ayiin maniya
joloj keej
jok’ooj iik
k’amaj tz’oo’
k’ayiin po’t

Tziij kixiin taq chikopaa’

vocabulario relacionado con el cuidado de los animales

tz’i’
ch’ooy
ak’
ch’uu’
k’uch
wujch’
ajq
siyaw
palomaax
juut
xpa’ch
to’lkeej
koj
umul
utiiw
mix
tap
xiwaan
kaab’
paar
Siis
wiri’x
mama’
korij k’uum
patux
ib’ooy

wajkax
kumatz
b’ajlam
kuuk
ch’ok
tz’ikin
am
kuuch
b’aay
mi’x
si’k
us
xikin
sanik
xijk
k’ooy
masaat
xpeq
sootz’
jaan
k’aq
quluq
ch’akan
lool
t’oot’
muuch’
ixpeq

Taq tziij rixiin pa tinaamit

vocabulario relacionado con la comunidad

Jaay
Ch’iich’
chee’
q’ayiis
winaqii’
aab’aj
k’ayiinelaa’
ixoqii’
mix
awan
tijob’al
alkalta
ak’alaa’
q’atab’al tziij
k’ayib’al
chikop
toneel
raqan luz
ixiim
jaay
ch’iich’
k’ayib’al ak’
k’ayil xajajb’
k’iix
k’o ya’
kuuchaa’
mesab’al
q’ayiis
aq’oom
jaay tz’alam
kapiya
k’ayil naquun
keej

b’eey
winaq
ya’
kotz’i’j
tz’i’
chikopaa’
chi nimajaay
naanii’
ixtanii
uleew
tii’iij
k’im
q’ojoom
taa’ii’
chiiya’
tziyaq
sii’
juuyu’
ak’
aachi’aa’
kape
kawiil
k’ayinelaa’
kinaq’
kojol jaay
loq’ooj
nuk’ul ch’akat
muuniil
elaq’omaa’
kuuch
ch’akat
molob’ex

Taq tziij rixiin achalalii’

Vocabulario relacionado con la familia.

nuutee’
nimaal
wati’t
nee’
wechaam
axib’aal
wach’alaal
nuutziij
qaachaaq’
ixtanii’
tata’
ch’i’p
rilaj nuutee’
q’apojaa’
nuujii’
aja’axeel
awixjayiil
rukab’aal
nuk’axeel
ak’alaa’
k’ajolaa’
nuuchaaq’
nub’aluuk
numama’
aachaaq’
yakii’
walinaam
qaajii’
ixoq
ruukaab’ nuutee’
nimalaxeel
wiiy nuunaam

nutata’
nuxib’aal
waanaa’
walii’
awalii’
awati’t
mama’
nuch’utitee’
walitee’
alib’atz
ri’j
te’eej
xib’aal
najb’eyaal
ame’aal
qejchaam
inin
ruujii’ nuutee’
nuk’ajool
ixoq nuutee’
awalitee’nujitee’
winaq
rilaj numama’
wikaan
ri’j ixoq
nuumaam
awaliinaam
nujitee’
ak’ajool
wixnaam

Taq tziij rixiin b’aqilaal

vocabulario relacionado con el cuerpo humano.

Aqan
aatza’m
aawach
aweey
waaq’
amaske’l
ismachii’
naq’awach
apalaj
eeyaaj
ruuwi’ aaq’a’
qeey
ch’aak
xe’ aapaam
qul
aach’u’k
nuuwach
ixk’aq
ch’u’k
aaweey
b’aaq
kik’
meetz’
kik’eel
raqan weey
ruwach

xikin
aaq’a’
rusamaal aawi’
chii’
tale’k
ch’eek
aawii’
aawi’
apalaj
aach’eek
raqan waaq’
qaawach
qaaq’a’
aq’awach
ak’alb’aal
xikinaaj
aapoox
q’ab’aaj
aawaaq’
nuuq’a’
aaqul
ib’och’
aawaa’
palaj
aqanaaj
nuuchii’

Taq tziij rixiin jaay

vocabulario relacionado con la casa.

ch’akat
xaan
aab’aj
patz’am
chakach
k’im
meseb’al
xojt
way
xajajb’
machat
koxtaar
asaroom
ikaj
teem
tz’ajpi’n
b’ojo’y
q’ab’at
raqan jaay
b’oxb’al q’aaq’
ch’ajt
chuum
tz’alam
kuku’
ch’ab’aq
tz’alu’
chinaaw
b’olooj
nukolo’
po’t
rak’

sii’
chee’
tziyaq
ya’
sanayii’
kalawux
kotz’i’j
xk’uub’
uleew
chama’r
ch’ijch’
k’aam
jaay
kape
pojp
ntziyaq
qaalaaq
keem
kusuwe’l
aq’oom
ya’l
b’ojo’y
q’aaq’
warab’al
ixiim
xaqchaj
b’anb’al
ak’alaa’
k’ojlib’al sii’
mu’x

Taq tziij rixiin b’oniil

vocabulario relacionado con los colores

Kaq
Rax
Q’anaq’oj
Saq morado
Kaqkoj
tz’iltz’oj
sanu’p
xaar
q’aq
rax q’uux
saqsoj
q’uux

q’an
saq
xq’ajko’j
raxwaach
ruusi’j tinay
raxroj
saqparapoj
pitaaya
q’anaq’oj
saqpor q’an
q’aqq’oj
Chaaj

Taq tziij rixiin taq saamaaj

vocabulario relacionado con el trabajo

k’ayiineem
kinmes pa jaay
ch’ajoj tziyaq
moloj sii’
ch’ajo’m
ya’aaneem
nto’ nutata’
b’anoj riikiil
b’oxoj q’aaq’
q’oloj q’ayiis
b’anoj sii’
ruupan xanakat
nuk’uj ch’ajt
kinchomisaaj ch’ajt
tukuj kape
qasaan ooj
nchap ch’uu’
kinb’iij nuutz’oo’
kinb’an ch’ajo’m
tzaqoj chee’
ch’ajol laq
puq’uj ch’ab’aq
kinchumiij ch’ajt
tzaqoj way
kintzaq way
qasan ooj
npaq’ sii’
b’anoj jaay
t’iso’m
nenk’ama’ ya’
nb’an tajkiil
kinmes

nch’eleej nuuchaaq’
mees
ninb’e pan ajtijaal
chapoj ch’uu’
ch’ajoj laq
paq’oj sii’
b’anoj way
mesooj
ruupam kape
nenk’ama’ sii’
keem
ya’oj tz’oo’
nch’aqiij q’ayiis
b’atz’
tikoj kape
riikiil
k’aqoj q’ayiis
kinb’an q’ojp
jaay
b’onoj b’atz’
paxin aab’aj
tikoj awan
chanooj
tz’ijb’aaneem
nch’aj tziyaq
chapoj tap
ya’oj way
b’anoj mees
b’anoj b’eey
ch’ajooj
mesoj pa jaay
ruuwach jaay

Taq tziij rixiin aqanaaj

vocabulario relacionado con los pies.

kik’
b’aaq
natb’e pa juuyu’
natb’e pa sii’
ruuk’aan b’aaq
nk’aq wii’
kink’aq wii’
ruuwi’ awaqan
kojb’al xajajb’
yaq’ol aab’aj
ruuk’aan ib’och’
ixtuxiil
naasil
ninpe’i
ixk’aqaaj
b’aqiil

aawaa’
natxojowi
ib’och’
kinb’ini
noqb’iya’ji
ixk’aq
natb’iya’ji
natb’ijni
ruuk’aan kik’
nb’ijni
ch’ajk
tz’uum
nib’iya’ji
tz’umaal
kik’eel
awaqan
ch’akuul

Taq tziij rixiin q’ab’aaj

vocabulario relacionado con la mano.

naq’ejteej aaq’a’
nuutzaq way
nattz’ijb’aani
nuuchap way
ruuwi’ aaq’a’
ib’och’
naachap way
naachap ch’uu’
kik’
b’aaq
kinpaq’iij nuuq’a’
ruuxaq nuuq’a’
nuuch’aj tziyaq
ninsamaji
naachap naquun
naach’aj aawach
kinwa’i
ixk’aq
tzaqol way
tzaqb’al way
nqak’utb’eej kape
names pa jaay
naachap xajajb’
tijb’al kape
natijb’eej aawaay
natijb’eej kape
natq’ejteeni
natq’ojmaani
b’anb’al chanooj
at’ib’al keej

nuuchap naquun
npaq’iij nuuq’a’
nchap naquun
naq’ejteej aawii’
naaq’ol q’ayiis
atale’k
naachap laq
naachap aab’aj
naach’aj laq
kinchap achinaq
ch’u’k
sik’ib’al winaq
ruuk’u’x aaq’a’
nuuxoj tz’oo’
nuuq’a’
nuuchap wuuj
nuub’an b’atz’
njaq chi’ jaay
nintz’ijb’aani
naq’eteej aaq’a’
napaq’iij aaq’a’
nkoj tziyaq
nqaachap
tz’ib’ab’al
nqaq’ejteej tz’i’
aach’u’k
nuunuk’ keem
jaqb’al chi’aaj
nuunuk’ tziyaq

• 
• 
• 
• 
• 
• 

Taq tziij rixiin chii’aaj

vocabulario relacionado con la boca.

nattzijooni
ntij
tijb’al kape
naatij way
naaraq aachii’
nintzijooni
sik’ib’al winaq
kintzijooni
naatij muuniil
nuuchii’
tijb’al way
natb’ixaani
naatij ak’
naatij agua
b’anb’al tziij
nkach’uuj
weey
ruuwach weey
niqasik’ab’aaj
nuutij iik
meetz’
b’ab’al naquun
nuutij ya’
nuutz’ub’
matz’ab’al sakiil‘
nuxupuuj flauta
matz’ab’al
q’ijla’n ak’aal
q’ijlob’al qach’alaal
q’ijlob’al winaq
q’ijloneel
qulb’al t’oot’
qumb’al kinaq’
qumb’al riikiil
qumuujk’ol aaweey
b’ab’al kuulix
riij qeey
k’o ruub’aaq
k’o rub’och’iil
rixiin tz’ujuuneem
ruuchii’
sik’ib’al chikop
sik’ib’al letra
sik’ib’al qaachaaq’

nisilob’eej rii’
kinb’isooni
nuuq’a’
nuuraq ruuchii’
nuutiij naquun
nuutij ak’
nwa’i’
loq’ol atz’aam
loq’b’al ujq
pan aaquul
loq’b’al tziyaq
pilb’el xkoyaa’
qaachii’
q’aaq’
qaayoob’
loq’b’al ichaaj
b’iq’b’al chub’aaj
nasik’iij aawii’
kaach’ nuutij
rik’a’tziil
kaach’ ntijruuk’aan
aaweey
ruuk’aan b’aaq
ruuk’aan ib’och’
ruuk’aan ismachii’
ruuk’aan kik’
ruuk’aan tz’uum
b’ab’al kaach’
k’o qeey ruuk’aan
b’anb’al k’ayiineem
b’ab’al tzok’ojk’
sik’ib’al wonon
ch’akuul
k’o rukik’eel
rixiin k’ayiineem
rixiin oq’eej
rixiin qaachuub’
rixiin qak’axaj
sujb’al k’ayiij
ch’ob’ob’al ruuwach
wuuj
sujb’al sii’
sujb’al to’oom
sujb’al way

Taq tziij rixiin b’aqilaal:

vocabulario relacionado con el cuerpo.

nim raqan
Ajsamajeel
sajq’oor
utzilaj winaq
ko’l raqan
chomalaj winaq
tijol q’ayiis
choom ruuq’a’
Choom
nimaq rusamaal
kokoj kaqan
b’aaq
tijol ya’
nimaq ruxikin
nimaq ruuwi’
nim ruuwi’
nim ruutza’m
ma kesamaji
k’o reey
k’a’n
choom ruuwi’
q’aqawinaq
alaq’omaa’
nimaq rixk’aq
k’o ruuchii’
b’aqilaj winaq
tz’ujuuneel
Saqawinaq
sak’aaj
nimaq ruumeetz’
nimaq raa’
nim raa’
b’onol taq ch’a’ooj
nimaq raq’
ruuwach
nim ruxajajb’
k’o ruutza’m
k’o ruupaas
k’o rumochila
jun xtan
josol chee’
ee b’aaq
choom rixkaa’
q’aq ruuwi’
choom rub’aqiil
choom rupalaj
q’ab’arelaa’
choom rutz’umaal
popaq xe’ reey
piim ruxikin
b’onol taq alaq’

choom raqan
ch’ayoonelaa’
b’onol taq jaay
qas nkesamaji
k’o ruxajajb’
tz’iil riij
saqalaj winaq
aachi
rusamaal ruuwi’
qas utz ntzijooni
piim ruuwa reey
nimaq ruuq’a’
kojol taq q’aaq’
b’onol utziil
k’o ruuwi’
k’o ruuwach
k’o ruub’aaq
k’a’nilaj winaq
ee saq
choom ruutza’m
choom rixk’aq
b’onol ch’a’ooj
tiko’li
sak’aaj winaq
Ninsamaji
ajq’iij
Ajchanool
chapol ch’uu’
ak’aal
alaa’
sib’isaq naq ruuwach
satasik rachaq
b’anol ritzelaal
b’onol jaay
saq nka’yi
b’onol q’ab’arik
saal riij
Rurajiil
Qas utz
qas jab’el
b’ajil jaay
q’aq ruxajajb’
parapaq ruxikin
nintzijooni
nim ruuwa’
nim ruuq’a’
Waraaneel
waqawik rupalaj
chapooneel
b’aaq ruuqul
ajtz’aaneel

Taq tziij rixiin pa jaay, k’in taq kisaamaaj ak’alaa’ ja ma rixiin pa jaay ta, jani’ chi re:

Tijooneel

• Tasik’iij chi keewach ja taq ak’alaa’.

Rajawaxiik chi ke ja tee’eej tata’aaj chi nkeek’ut chi keewach ja kalk’uwaal ja kitz’ejtiik k’in ruya’iik keewaay ja chikopii’. Rumajk chi k’oli ne’ok wi’ chi paam ja qak’asalemaal, jani’ chi re ja keej nurijqaaj qaasii’, wajkax utz nepojch’i chi neqaatij.

Rajawaxiik chi nqojtaqiij naq rub’anoon ja ruuwach uleew k’in naq nruuya’ chi qe, chaqajaa’ naq nuub’an toq ma utz ta nqaab’an chi re, jani’ chi re toq ma tiqamol ja q’ayiis pa taq qoochooch k’in pa taq b’eey. Wi ja ri ojoj nqaamol ja qaq’ayiis, utz k’a ri’ nqaab’an chi re ja ruuwach uleew, neki’kot k’a taq chikopii’ ari’ k’in taq qalk’uwaal. Ja k’a taq chee’ nkixupula’ k’a ruxula’ juuyu’ ari’ k’in ronojeel ja naquun utz nek’eje’ wi’ ja ri ee k’o chi ruuwach uleew. Wi keeri’ xtiqaab’an chi re ja ruuwach uleew, noqejtz’an k’aari’ chi utz, noqki’koti kuk’iin ja qachib’iil, neqaq’ijla’ k’a ri’ ja winaqii’ ja toq neqaak’ul kaan pa taq b’eey, owi toq noqopoon

Taq tziij rixiin pa tijob’al.

Taq tziij ja nruuk’am rii’ ruk’iin ja tijob’al, k’in taq naquun ja nkeekoj chi paam ja tijob’al, kani’ chi re: Teb’ana’ ruutza’m etz’ijb’ab’aal, tenuk’u’ ja ri etz’ub’ulib’aal, ma teetzaq ta ja ri echupub’aal, kojtz’eb’e’ pa taq mojkaaj, tejaqa’ ja ri eewuuj, teb’ana’ ja ri esamaaj, kixejtz’aan ruk’iin ja ri ajilab’al, teb’ana’ chik juule’ taq tziij chi re ja tz’ijb’, tesik’iij ja xqatz’ijb’aaj, teb’iij naq k’a jun cholob’al tziij. Tasik’iij ja taq tziij.

ch’akat
wuuj
ak’alaa’
wantaana
mesab’al
tijooneel
kotz’i’j
xaan
tz’alam tz’ib’ab’al
ruupaan jaay
k’ayiinelaa’
q’ojoom
muuj
ch’ijch’
teem
kotz’i’j
chi jaay
ch’ame’y
tz’aaq
tz’alam
tz’ib’ab’al
tz’ulib’al
tz’ijb’ xaterax

chiyaaj
aranxax
ajto’b’al
ch’upub’al
ejtz’anib’al
qaatiij
q’ayiis
k’ojlib’al q’ayiis
k’ojlib’al wuuj
k’ayiineel
ruub’eey
k’aam
ruuwach jaay
ruuxaq wuuj
ch’upup
jaay lamina
sooch
jaay
ak’
ch’upub’al
ruupaam jaay
qumib’al
k’olaaj

Saamaaj rixiin tijooneel

Ja tijooneel, nruub’iij chi ke ja ri ak’alaa’, teb’ana’ ruutza’m ja ri etz’ijb’ab’aal, utz k’a utz neeb’an chi re ja ri esamaaj, k’in qas ch’ajch’oj neli.

Toq nixsamaji rajawaxiik chi tenuk’u’ ja ri etz’ulib’aal, utz k’a chi nixtz’eb’e’i chi utz, ma kixko’si toq nixsamaji, kojtaq chi ma utz ta wi ma kattz’eb’e’i chi utz.

Ja toq nixsamaji rajawaxiik chi ma teetzaq ta ja ri echupub’aal, k’oli nok wi’ chi eewe toq ma utz ta neeb’an chi re ja ri esamaaj.

Utz neeb’an ja ri esamaaj pa taq mookaaj, kojtaq chi utz na neeli, rumajk chi k’iy na’ooj nruuk’am rii’. Toq nkeeb’iij ja tijoonelaa’ chi tejeqa’ ja ri eewuuj, kojtaq ja je’ee’ chi, chi paam ja ri eewuuj k’o wi’ ja ri utzilaj taq na’ooj. Kojtaq chaqajaa’ chi chi ri’ nelisaaj wi’ ja ri esamaaj, k’in chi ri’ nixkowiin wi’ nixejtz’aan ruk’iin ja ri ajilab’al, k’in chi ri’ newojtaqiij wi’ k’iy ruuwach taq na’ooj

Saamaaj rixiin tijoxeel

• Rajawaxiik chi netz’ijb’aaj ja taq tziij ewojtaq chik, utz k’a chi nruumol rii’ ja ri ena’ooj, jani’ chi re ja rusik’ixiik ja qatzijob’al. Nimalaj rajawaxiik chi qonojeel nojkowiini nqasik’iij, k’in nqatz’ijb’aaj ja qatzijob’al.
• Toq xkixkowiini xteek’is ronojeel ja ri esamaaj, utz neeb’iij jun cholob’al tziij, chi keewach ja ri ewachib’iil, utz k’a nk’iyiri ja ri ena’ooj chi paam ja ri ek’asalemaal.

Taq tziij rixiin ja ruuwach tijob’al

K’oli ja taq k’amab’al tziij pa to’ob’al wuuj. Qab’ana’ ja qaamees, noqb’ixaan chi keewach ja winaqii’, nojb’e pa k’asataaneem, qonojeel nojk’eje’ chi paam ja nimaq’iij. K’o k’amab’al taq tziij pa ajilab’al ka’i’ k’in kaji’ (2.4), pa to’ob’al wuuj.

Saamaaj rixiin tijooneel: Taab’iij chi ke ja taq ak’alaa’. Qab’ana’ ja qaamees chi ruuwach ja qatijob’al utz k’a ch’ajch’oj rutz’ejtiik k’in utz noqejtz’an chi ruuwach.

Ja toq xtiqaak’ul keeq’iij ja qaatee’ noqeb’ixaan to chi keewach, utz k’a chi neki’kot jun ti raamaaj quk’iin chi paam ja keeq’iij.

Toq k’o jun nimaq’iij nqaak’ul rajawaxiik chi qonojeel noqk’eje’ chi paam, utz k’a chi nqaak’am qii’ chi riij ronojeel ja taq naquun nqaab’an, k’in ma k’o ta ruk’ayewaal nqijl chi paam ja taq nimaq’iij neqaab’an. Toq xtitzuri ronojeel ja taq naquun ja qamojoon rub’ajniik, k’ajk’ari’ k’o chik qaaq’a’ chi re chi nojb’e pa k’asataaneem, noqeki’kot jun ti ramaaj kuk’iin ja qachib’iil k’in chaqajaa’ ruk’iin ja tijooneel.

Taq tziij rixiin ja ruuwach tijob’al

Saamaaj rixiin tijoxeel

Tawinaqirisaaj juun ejtz’aaneem k’uk’iin ja taq ewachib’iil, chi riij ja ja b’aar nkooj wi’ ja ch’ajch’ojiineem k’o chi naakoj ja choloon tziij awojtaqiin pe.

Taq tziij rixiin ja tinaamit k’in juulee’ chik.

K’oli ja taq k’amab’al tziij pa to’ob’al wuuj.

Teqaloq’o’ qaxikoyaa’ pa k’ayib’al. Teqatz’eta’ ja nb’anataj pa k’ayib’al. Ja ch’ijch’ nb’e pa jun tinaamit chik. Ja winaqii’ neeb’e pa ch’ijch’. Ja nuutee’ nruk’ayiij tz’iin. Ja winaqii’ kayob’een ja ch’ijch’ ja nb’e pa taq’aaj. Ja ri ojoj nojb’e pa roochooch Ajaaw. K’o k’amab’al taq tziij tasik’iij.

Saamaaj rixiin tijooneel:

• Tasik’iij ja ti choloon tziij Looq’ooj najb’eey chi keewach ja taq ak’alaa’.
• Takanooj taq achib’al rixiin atinaamit, k’ayib’al, nk’atziin chi aawe chi nkikanooj taq ruub’ii’ taq naquun ee k’o chi paam chi jujuunal. Maxla k’oli ja taq tziij ma qaya’oon ta chi paam ja choloon tziij nqaak’ut ojoj, rumaal k’aari chi k’o chi nqanimarisaaj ja taq qaatziij.

Looq’ooj

Ja naan xruub’iij chi ke ja raal teqaloq’o’ qaxikoyaa’ pa k’ayib’al, utz k’a chi neqatz’eta’ naq nb’anataj chi paam ja k’ayib’al, ee chinajtaq chi winaqii’ ja nek’ayiini kaamiik, ee k’oli nu’ulqaj aj Tz’oloj Ya’ ee kik’amoon pe utzilaj taq ichaaj ja qas ee ya’, k’in qas ki’ ruti’jiik.

Toq xtitzur eel ja qaloq’ooj nojb’e chi paam ja ch’ijch’ ja nb’e chik chi paam ja jun tinaamit. Chi ri’ neqojtaqiij na, naq ja qas k’o chi paam ja jun tinaamit chik, k’in keeri’ chaqajaa’ noq k’asataan jun ti ramaaj, k’in nqojtaqiij chi utz ja tinaamit. Xqaatz’et kaan ja nuutee’ tz’iin nuk’ayiij chi ke ja winaqii’. Q’anij emulaani ja winaqii’ chi riij, rumajk chi qas utz ja tz’iin ja nuk’ayiij k’in q’axinaq nchaq’aji. Ja winaqii’ kayab’een ja ch’ijch’ ja nek’omo’ eel pa Taq’aaj, neeb’e pa ch’upuj kape, pa taq nimaq taq uleew kixiin ja b’eyomaa’, chi ri’ k’a nkeech’ak wi’ kipuwaq ja nkiloq’ob’eej ja taq keewaay kuk’uyaa’ kixiin ja kalk’uwaal. Rumajk ja naquun ja ya’oon chi qe rumaal ja ri Ajaaw, xa k’a rumajk ari’ noqb’e chi paam ja roochooch ja ri Ajaaw, chi neqamaltiyoxiij chi re ja ri utziil ja ruya’oon chi qe chi paam ja qak’asalemaal, k’in chi ke ja qalk’uwaal.

Taq tziij rixiin pa tinaamit:

Jaay
ch’ijch’
b’eey
ak’alaa’
winaq
q’atab’al tziij
ya’
k’ayib’al
q’ayiis
kotz’i’j
chikop
winaqii’
tz’i’
toneel
aab’aj
raqan luus
tijob’al tii’iij
sii’
alkalta
k’im
juuyu’
ixiim
ak’
aq’oom
jaay
aachi’aa’
jaay tz’alam
juun ch’iich’

chikopaa’
k’ayiinelaa’
ixoqii’
chi nimajaay
b’eey at’okin
taa’ii’
q’ojoom
naanii’
mix
ixtanii
chiiya’
awan
uleew
tziyaq
b’eey
kape
kapiya
k’ayib’al ak’
k’ayil naquun
k’ayil xajajb’
keej
ee nuk’ul xajajb’ kojol
jaay
kuuch
ch’akat
meseb’al

Taq tziij rixiin pa K’ayib’al:

xkoyaa’
ch’uu’
kinaq’
tii’iij
ixiim
aatz’aam
saqwach
iik
xajajb’
trasno
ch’imaay
ichaaj
saq’ujl
iskol
chuum
ooj
ak’
tap
tajpa’l
tziyaq
saqmoloo’
aranxax
ajiij
t’oot’
tii’iij wajkax
tii’iij ak’
tii’iij ajq
anxux
pakaay
oqoq

q’inom
xanakat
tz’iin
seb’o’y
iis
muuch’
alaj ch’uu’
pansut
ch’apaq
sakiil
way
riikiil
ujq
tz’alaam
ch’oob’
kuulix
to’om
maniya
chuchito
teem
laq
aj
masab’al
kaxlanway
k’uum
ya’
jichab’
tunul
ajtz’ab’a’l
ajq’a’l

Taq tziij rixiin ja rutz’ejtiik ja ruuwach uleew.

K’oli ja taq k’amab’al tziij pa to’ob’al wuuj.

Chi paam ja qatinaamit k’o k’atan. Ja qatinaamit qas ch’ajch’oj b’anoon chi re kumaal ja ri ak’alaa’. Ja jachol wuuj xb’e chik pa jun tinaamit. Qatika’ juule’ taq chee’. Ja k’amol b’eey rixiin ja tinaamit nk’axataji cha’. Pa ruuwi’ ja juuyu’ qas ne’ek’asataan wi’ ja winaqii’. K’o k’amab’al taq tziij tasik’iij.

Saamaaj rixiin tijooneel:

Takanooj juun achib’al rixiin jun juuyu’ taq’aaj k’in tawinaqirisaaj jun choloon tziij chi riij, keeri’ naab’an chik chi re ja juule’ taq tziij chik, kani’ chi re riikiil, tziyaq k’in juulee’ chik.

Taq tziij rixiin pa Juuyu’:

chee’
aab’aj
awan
kumatz
koj
kape
ch’ok
wajkax
keej
tza’n jaay
chikop
chi ruuwach sanayii’
umul
kuuk
tzan kucha’
ooj
chi ruuwach
tinaamit xe’
sii’
juuyu’
xanakat
q’inom
pa rax ya’
raqan ya’
palomaax
pa ch’ab’aq
kotz’i’j
xkoyaa’
xikin
aranxax

ch’imaay
b’ajlam
pa taam
k’uch
ch’ooy
chi ruuwach kante’l
pa kucha’
ya’
utiiw
tz’i’
si’k
q’ayiis
xiwaan
xe’ kruus
k’ooy
chi kaq jaay
xe’ siwaan
b’eey
sanik
q’aayiis
kinaq’
to’l
tijko’m
chub’o’n
pan aab’aj
b’aay
kojol juuyu’
juut
ch’imaay

Taq tziij rixiin riikiil:

kinaq’
saqmoloo’
ch’uu’
tii’iij
tap
xkoyaa’
ak’
muuch’
saqwach
sakiil
way
satub’iin kinaq’
xanakat
ch’imaay
ooj
aatz’aam
iik
alaj ch’uu’
kuulix
t’oot’
sasina pa xkoyaa’
pixnak’
oqoq
saturyat’ saqmoloo’
sakil ch’uu’
riij kinaq’ pa sakiil
k’ixtaan
patiin xkoyaa’

ichaaj
tza’n tzujy
tii’iij ak’
tii’iij ajq
maaq
tii’iij wajkax
ruusi’j parkiiy
puch’un iik
kinaq’ saq
jok’om iik
xuub’
tinay
cho’m
tza’n ch’imaay
b’oj k’iix
tees
quluq
patin tii’iij
palow kinaq’
pakaay
tii’iij kuuk
saqmoloo’ pa kinaq’
sa’y
patiin ch’uu’
patiin tii’iij
kuulix pa ruya’aal
pixnek’
q’omo’iis

Taq tziij rixiin tziyaq:

Paas
ujq
po’t
Katoon
peraaj
xajajb’
q’uu’aaj
seto’y
su’t
xaq’ap
xq’ajko’j
skawilix/ saka’w
nim po’t
lant’aar
chama’r
ka’ paraaj su’t
lixtoon
xkopiya/ xkupi’y
xampremo
tziyaq

ruq’aq’uul
ya’l
paas kixiin xtanii’
keeq’a’ ch’uch’aa’
ajq’a’l
q’aq ujq
ruuq’a’ q’uul
ruuqul po’t
sub’al waqan
keem
tikimayiim po’t
tziyaq chikop ruupaam
ch’akat wi’
tziyaq k’o ruuq’a’
weexaa’
ixko’p
jalaach’
ruupaam tziyaq
tziyaq

Saamaaj rixiin tijooneel:

• Tasik’iij chi keewach ja taq ak’alaa’ ja ti choloon tziij ri’.

Chi paam tinaamit

Chi paam ja qatinaamit k’o k’atan, toq noqsamaji q’axnaq chi ya’ nqaatij rumaal. Mariil nqaakoch’ ja k’atan rumajk ja ma k’amoninaq ta chi qe. Ja k’atan xruumaj rumajk ja ma utz ta nqaab’an chi re ja ruuwach uleew.

Ja qatinaamit qas ch’ajch’oj b’anoon chi re kumaal ja taq ak’alaa’ rumaal chi nkeeb’an ja mees. Rumaal chi ja taq ak’alaa’ q’anij nkeemol ja mees ja kich’aqiin kaan ja winaqii’, xa k’a rumajk k’a ri’ qas utz rub’anoon ja qatinaamit kaamiik.

Ja jachol wuuj ma xulqila’ chik ta rumaal chi xb’e pa jun tinaamit. Nqaajo’ k’a nqaataq eel jun qaawuuj chi re qaatee’ qatata’, xa ma xkijl chik ta ja jachol wuuj ri’.

Qatika’ juule’ taq chee’ chi ruuchii’ taq b’eey, pa taq juuyu’, chi ruuchii’ taq ya’, chi ruuchii’ raqan taq ya’, pa ruuwi’ juuyu’, utz k’a chi utz nruuna’ ja ruuwach uleew, k’in noqkowiini noqek’asataan pa ruuwi’ ja juuyu’.

Ja winaqii’ nkeeb’iij chi ja k’amol b’eey nk’exitaji cha’, rumajk chi ma utz ta ja saamaaj nruub’an chi paam ja qatinaamit.

Saamaaj kixiin tijoxelaa’

• Tatz’ijb’aaj ja xawojtaqiij kaan chi riij ja ti choloon tziij xawak’axaaj qaaj.

¿Naq chi naquunaal nkeeb’an aatee’ atata’, ja kani’ xb’iix qaaj chi paam ja ri choloon tziij? Tab’ana’ jun utziil tatz’ijb’aaj chaqajaa’.

Ruk’ijyiik ja jotayiin tziij

Ja jotayiin tziij, jaa ri’ tib’iij tziij chi ja jun ti ruxe’aal tziij nkowiini nuwinaqirisaaj chik julee’ taq tziij, k’in nruuk’ul jun ka’i’ taq xilatziij.

Kani’ chi re ja jun ka’i’ taq k’amab’al tziij ri’.

Ja naab’an najb’eey, k’o chi nawili ja ti ruuxee’ ja ti tziij k’aari’ nawili ja taq xilatziij ruk’uluun chi ruuwach owi chi riij. Qas taya’aa’ aawach chi re utz k’a natkowiini naak’ut chik atat chi keewach ja taq atijoxeel. Tanik’ooj chi utz chi jujunaal ja taq tziij naq rub’anoon ja taq runuk’iik .

Ruuxee’tziij
Saq

Xilatziij
x-

Xilatziij
x-ru-7-

xilatziij
-iil

ruuxee’ tziij
saq-

ruuxee’ tziij
saq

tz’aqat tziij
saqiil

xilatziij
-iri

xilatziij
-ir-isaa-j

tz’aqat tziij
xsaqiri

tz’aqat tziij
xrusaqirisaaj

Pajooj

Xpaji

Xruupaj

Pajooneel

K’aay

k’ayib’al

k’ayiineel

Xruk’ayiij

Aab’aj

Raab’ajiil

Aab’ajiineel

Xraab’aaj

Xraab’ajiin

rax

raxroj

raxiineel

xraxiri

xraxirisaaj

Ruk’ijyiik ja jotayiin tziij

Saamaaj rixiin tijooneel

• Tacholo’ tanuk’u’ chi keewach chi utz ja rub’eyaal ja jun ti saamaaj ri’. Kani’ chi re ja rutz’ukarixiik taq tziij chi paam ja qatzijob’al.
• Tawojtaqiij chi utz naq rub’anoon chi jujuunaal ja taq tziij, k’in jaani’ nuub’an toq nuuk’ax rii’.
• Tawelisaaj rachib’al ja ti choloon tziij ri’, utz k’a naajach jujuun kixiin ja taq ak’alaa’ k’in chi nekowiini nesamaji ja kani’ nawojb’eej atat.

Qatzijob’al

Chi paam ja qatzijob’al k’iy ruuwach ja taq tziij ja nqijl chi paam jaani’ chi re ja ruk’ijyiik alaxik tziij, jani’ chi re ja juule’ ri’.

Konojeel ja tee’eej rajawaxiik chi nkeek’am keeb’eey ja kalk’uwaal, chi paam ja kik’asalemaal, k’in keeri’ chi re ja tata’aaj chaqajaa’.

Ja qaamees nqelisaaj chi re jun qamesab’aal rajawaxiik chi nqakanooj ruk’ojlib’aal, utz k’a ch’ajch’oj nek’ayiin wi’ ja winaqii’ pa k’ayib’al k’in pa b’eey. Utza k’a chi ja taq keek’aay nuk’axij rii’. Ja kipajb’aal ja nkeekoj ja k’ayinelaa’ qas tz’aqat. Toq nkeepaj xkoyaa’ chi re qas rax k’in raxroj riij, xa k’a rumajk ari’ toq xpeeti ja jun k’ayineel xkanooj kaan jun rupeyib’aal chi nk’ayixi kaan ja ruuk’aay. Ja ri ajk’aay xb’e pa loq’oj rutz’ijb’ab’al rixiin chi nutz’ijb’aaj ronojeel ja nuk’ayiij.

Saamaaj rixiin tijoxeel:

• Ja ti choloon tziij xewak’axaaj qaaj ri’, tekanooj ja taq tziij ja xa jujuunam petenaq wi’ ruxe’aal. K’aari’ xa juun tab’ana’ chi re.

Takanooj jun ti tziij atat, k’in tatijooj awii’ chi riij ja kani’ rub’anoon ja ti tziij xawiili. Utz k’a chi keeri’ nawojtaqiij naq rub’eyaal ja ruk’ijyiiik ja jotayiin tziij pa Tz’utujiil.

Rajawaxiik chi nqojtaqiij naq ja neb’anowi ja taq naquun chi paam ja ri ojeer taq tziij ri’.

Tasik’iij ja taq choloon tziij ja ti raal utiiw xmeloji, ja ri elaq’, q’oloj rii’iil ruk’amoon to, ja ti tapa’l, k’oli tasik’iij chi junjunaal.

Rajawaxiik chi nqojtaqiij ja taq choloon nuk’uun tziij k’in naq neb’anowi ja taq naquun chi paam.

Saamaaj rixiin tijooneel

• Tasik’iij juun ka’i’ muul pa kixkin ja taq ak’alaa’ ja juun ka’i’ taq choloon tziij. Utz nkelisaaj kina’ooj chi riij naq xtikiil chi paam.
• Tawinaqirisaaj jun ejtz’aaneem kuk’iin chi riij ja taq choloon tzij.
• Tesolo’ riij ja na’ooj kojoom chi paam ja taq choloon tziij kuk’iin ja taq ak’alaa’. La utz owi ma utz ta ja naquun k’o chi paam?

Tawak’axaaj chi ke ja taq ak’alaa’. La k’o jutiij kik’axaan taq na’ooj ee je’ee’ kani’ k’o chi paam ja taq choloon tziij ? Kicholo’ jutz’iit ja wi k’oli ja k’a wi ma k’o ta tanimarisaaj atat ja na’oj.

Ja ti raal utiiw xmeloji

Ja ri ojeer xk’eje’ jun taa’ Xuwaan Roqchee’ ruub’ii.
Xruub’an k’a juutiij xb’e pa sii’ cha’.
Qas choyoj chee’ nnuub’an toq chaqa k’ee xeeqaaj jun ti chikop ruk’iin kani’ ti tz’i’ cha’, qas nsaqasot chi riij cha’.
ti raal utiiw eeq cha’.

Xk’eje’ ruk’iin k’in q’anij ma xb’e chik ta cha’,
Rumaal k’aari’ xruuk’am eel chi roochooch.
Toq xok aaq’a’, xruuya’ qaaj pa jun kaxoon
k’in xeewari konojeel cha’.

Qas pa nik’aj aaq’a’ cha’ xrak’axaaj
Chi naq la’ ntanalo’j chi jaay cha’.
Toq xruujaq ja ruka’yib’aal roochooch,
Ee k’o la ka’winaq utiiw xkisutij kii’ chi riij ja kaxoon cha’.
K’ajk’aari’ xkeemaaj rusiliik k’in xkipasak’ayiij cha’,
ja k’a ti chikop, xerutararib’eej eel cha’,
keeri’ xruub’an xmelooj chik juutiij pa k’iche’laaj.
Ja ti raal utiiw cha’.

Ja ri elaq’, q’oloj rii’iil ruk’amoon to.

Toq nawelaq’aaj jun naquun
Q’anij tawojtaqiij chi q’oloj awii’ naab’an;
Ruuk’u’x aaq’a’ naaya’ kaan.

Nwelaq’aj na jun ketzaal puwoq, ma katche’ ta k’a,

• Nq’ol na jun ketzaal wii’- ma katche’i toq natalaq’i.

Ja ti tapa’l

Xruub’an k’a jun aachi juutiij cha’, xb’e pa rusamaaj, ja k’a pa b’eey ja b’aar nq’ax wi’, k’o jun mokaaj tapa’l qas yarib’al rub’anoon ruuwach xriil kaan toq xjote’ q’anajoj pa ruchenooj cha’. Ja ti aachi xruub’iij qaaj pa ruuk’u’x cha’, toq xkinmeloj pe chi ruuxee’ ninuluxulan eel wi’ jun ch’uti ramaaj. Qas keeri’ xruub’an xruuk’is kaan ja rusamaaj rixiin jun q’iij, xruuyik pe ti rii’ k’in xpeti cha’.

Toq k’a xulqaj qaaj ruk’iin ja jun mokaaj tapa’l, xok ook chi ruuxee’ k’in xruumaj rumoliik ja taq tapa’l ja qas taq q’an chik riij, toq xpeeti xruusik’ ja ti k’isb’al tapa’l k’in xruuk’aq ook pa ruuchii’. Toq xruub’iij qaaj pa ruuk’u’x qas taqa’aan ki’ ja taq tapa’l ri’, nimaq ta pach rub’anoom pe chi re ja ri Ajaaw, ne’ qaaj cha’. K’a nima ko’li ruub’iin qaaj keeri’, xtz’ab’e’ qaaj chi ruuxee’ ja ti chee’ chi rutijiik ja tapa’l, toq xtzajq pe chik juun ti ruuwach ja tapa’l, q’anij pa ruuwi’ xk’onok’o’ wi’ cha’, Aaay ¿Naq k’aawa’? Loq’olaj Ajaaw qas k’iy ruuwach rub’anoom chi re ja taq naquun, xtanim rub’anoom pe chi re ja ti tapa’l ri’, chaqata juun xnuutij pa nuuwi’ q’anij ta xinrupunub’a’ ri’, ne’ qaaj chik ja ri aachi cha’.

Cheewi’ rajawaxiik chi k’o chi nqaach’ob’ na k’in nqaatz’et na naq rub’eyaal ja taq naquun k’o chi qaawach. Q’anij ronojeel naquun k’o rik’a’tziil chi paam ja k’asalemaal.

Keeri’ k’a chi re ja qatzijob’al Tz’utujiil, k’ooli petenaq wi’, k’ooli tz’ukirinaq pe wi’, rumaal k’aari’ ma chiqata keeri’ xtik’iis qaaj, xtikam qaaj ta ruuwach chi keeri’. K’o rucholajiil k’o runuk’iik, rumaal k’aari’ rajawaxiik chi nkojtaqiij rutz’ijb’axiik k’in rusik’ixiik. Utz k’a xa b’aar ta chi ri’ oj k’o wi’, nojkowiini nqaakoj ja qatzijob’al Tz’utujiil. Xa k’a rumaal ari’ ja ri Ajaaw ruya’oon kaan chi qe chi k’o jun tzijob’al Tz’utujiil. Utz rukojiik, utz runuk’iik qab’ana’ ja qatzijob’al, ma tiqab’an ta xolob’ chi re.

Jaawa’ rub’eyaal ja taq cholatz’ijb’ ja nqaakoj chi rutz’ijb’axiik ja qatzijob’al Tz’utujiil ri’:

A, i, n, j, ’, r, t, ch, o, x, e, aa, k, u, k’, b’, l, q, ii, m, uu, p, ee, w, y, oo, q’, tz’, tz, ch’, s, t’.

Rukojiik ja cholatziij

Rajawaxiik chi nawojtaqiij naq naab’an chi re ja rukonoxiik ja rub’eyaal ja taq cholatz’ijb’.

Ja toq nawili ja taq tziij k’o chi nakanooj najb’eey ja tz’ijb’ tz’ijb’atal chi ruuwach ja tziij najb’eey. Ja wi keeri’ naab’an ma k’o ta ruk’ayewaal chi rukanoxiik. Ronojeel ja taq tziij pa taq rub’eyaal k’o wi’.

Rajawaxiik chi nawojtaqiij naq naab’an chi re ja rukonoxiik ja rub’eyaal ja taq cholatz’ijb’ chi paam ja wuuj rixiin ja cholob’al tziij, kani’ rub’anoom ja xtiqaaya’ opoon chi aawach ri’.

K’amab’al tziij:

• Xruuloq’ jun rajq ja nutata’ pa k’ayib’al iiwiir, chaqajaa’ ee k’o quluq nek’ayixi.
  

Ajq, aaj, b’aaq, chaj, ch’am, mesab’al,

Keej, is, iis, jal
Kaji’, k’ay, laq, mol, naan

Su’t, tut, q’aaq’, quluq, tunaaj, ooj

Kaamiik taab’iij chi ke ja taq ak’alaa’ chi tikinuk’u’ rucholaaj ja taq tziij ri’.

Saamaaj rixiin tijooneel

Rajawaxiik chi nawojtaqiij naq naab’an chi re ja rukonoxiik ja rub’eyaal ja taq cholajtz’ijb’ chi paam ja wuuj rixiin ja cholob’al tziij, jani’ rub’anoon ja xtiqaaya’ opoon chi aawach ri’.

Xruuloq’ jun rajq ja nutata’ pa k’ayib’al iiwiir, ee k’o quluq chaqajaa’ ja nek’ayixi.
Ajq, aaj, b’aaq, chaj, ch’am, mesab’al,

keej, is, iis, jal
Kaji’, k’ay, laq, mol, naan

Su’t, tut, q’aaq’, quluq, tunaaj, ooj

Saamaaj rixiin tijoxeel

• Kaamiik k’a, atat chik natnuk’u rub’eyaal ja taq cholatz’ijb’, jani’ xqaaya’ opoon chi aawach najb’eey.

Ya’, xilooj, t’uq, k’im, chiij

Tz’i’, ch’ooy, jukuu’, keem, ak’, ch’upup,

Us, jul, b’aaq, q’a’m, quul, tz’ooq

Capacidad de producir una palabra específica para un significado o la habilidad de comprender palabras.