Lección 18 - El arcoíris

De CNB
< Material interactivo de lenguaje oral‎ | Mam
Revisión del 22:38 30 nov 2018 de Carlos Mulul (discusión | contribs.) (Página creada con «{{Navegador manual interactivo sub}} Archivo:Lección 18.png|RIGHT|30%|miniatura|[[Material interactivo de lenguaje ora-Mam/Ilustraciones/Lección 18|<span style="font-si...»)
(difs.) ← Revisión anterior | Revisión actual (difs.) | Revisión siguiente → (difs.)
Ir a la navegación Ir a la búsqueda
Busca en cnbGuatemala con Google

Español | K'iche' | Mam

Q’ij 1 Kyxe’l tq’uma’n ti’ kyb’ajel (Yolil, b’il ex yeky’il tqanil)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
30 minutos
Herramientas Azul.png
Una botella de plástico

B’inchb’il[editar | editar código]

  • Todavía no muestre el cartel. Cubra con un pedazo de papel cada una de las cuatro ilustraciones.
  • Diga a sus estudiantes: Na’ntza kye ajxnaq’tzanjtz ex toj juntl nqo knon tze’n tun qyolin toj tumel tky’iqe tx’qantl xjal... ¡Aju’ nqoyolin toj tumel, nimxix toklen toj qchwinqlal!

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

  • Muestre el arcoíris de la ilustración 4 y diga a sus estudiantes: Kytzaq’wentza, se’ntzun jun t-xew kan? se’ntzun njaw b’enta’? ti’tzan jun

u’j amb’il? Dé la oportunidad para que 2 o 3 estudiantes contesten.

  • Diga a los estudiantes: Kyb’inchakuye kab’e txol; aqe to b’a’n q’ob’aj A kyb’i yajqe toj nayej, B kyb’i. Ok chin kyjele twitz juntl kyuky’ile qa miẍti’ kakab’ kyb’ete ok chin temb’ile kyxole. Alkyeqe te’qe toj txol B mi’n xi kyka’yi’n slewu’j. (Puede, por ejemplo, pedirles que se sienten de espaldas al cartel y frente a la clase).
  • Cuando ya estén en la fila correspondiente, diga: Aqe’ te’qe toj txol B, q’i’n junjun kytz’ib’b’il ex jun t-xaq u’j kyaje plaj tte’n, k’ajb’el tu’n tkub’ kyq’o’n tilb’ilal ti’xchaq ktzajel kyq’ma’n qe txol xnaq’tzanjtz A.
  • Cuando ya estén todos listos, muestre el primer dibujo del cartel a los estudiantes de la fila A. Luego, dígales: Aqe’ te’qe toj txol A tx’olb’anxa te tuky’ila ti’ nxi tka’yina toj tnejil tilb’ilal. Txolb’anxa tu’n tb’ant tilb’ilal tu’n tuky’ila tuj tnejel plaj t-xaq u’j.
  • El maestro modela la descripción desde el lado opuesto de la sala, hablándoles a todos los de la fila B: Aqe’ te’qe toj txol A b’a’n tu’n ttzaj kyq’ama’n. Toj tu’milal lu’ nxi nka’yine jun txin q’uqli twi’ jun q’a’jtz toj jun nim ja ati jun tjpel ja ti’jxi’. Ati kab’e puku’l ẍq’ulin chi ka’yin ex cha’x ati kywitz ex kytzi.
  • Diga: Jun xtalb’il, b’a’n tu’n kyaq’wiye chik’b’al. Na’nkuya qe xnaq’tzanjtz te toj txol B kb’el kyb’inchan tilb’ilal qe yol nxi’ kyb’i’n. Dé tiempo a que los de la fila A describan la escena a su pareja B, y que estos últimos dibujen lo que escuchan.
  • Diga: Ja’lo, aqe te’qe toj txol B, kymeltz’unxkib’ tu’n t-xikyka’yin slewu’j, b’a’n tu’n t-txikykyin tzenta’ qe tilb’ilal xkub’ kyb’icha’n tky’i at toj slewu’j.
  • Explique. Aju slewu’j ntzaj tq’ama’n jun u’j amb’il. Jun u’j amb’il junx kyten tuky’i’l jun l’aj, naqtzun aju’ ati junjun tu’mel chukchaqx; jun yeky’b’il, in tchiky’b’a’n noq tojxi tzajlen ti’chaq. Aju’ slewu’j lu ntzaj tq’ama’n jun u’j amb’il. Ok jawel nu’jine ttzajlen qe: “atxi’x ojtxi’, na’mtoq tjaw anq’in t-xew kan, najlitoq jun tmyal tnam intoq b’isun. Aqetzun ajnab’lel xi kyq’ama’n te qa aju’ tu’mel tu’n tb’anix noq tu’n t-xi tka’yi’n jun qa na’mtoq t-xi tka’yinxi’. Junjun ka’yin kub’ t-xima’n qa jaku b’anix tmyal tnam qu’n tb’anilxi’x ka’yin ex nimxi’x toklen te kykyaqil. Toj junjunali’n, okx, iktzun tten puku’l, toj tjpel ja tu’n tkub’ tyeky’i’n tb’anil ex tu’n tyolin ti’j toklen. Aju puku’l cha’x xi tq’ama’n: aqine’ ik chin ka’yine ik qe tze ex ik ka’yin k’ul twitz tx’otx’. Atzunju puku’l ẍq’ulin xi tq’ama’n ¡awe chin ka’yin iktzun twitz kya’j ex ka’yin plow! Naqtzun, aju tmayal tnam mi’n b’anix”.
  • Diga a los estudiantes: Kakab’ kyb’ete ok chin nab’line ti’tzan kyb’ajel toj tilb’ilal tzul. Nab’il kyb’i ju.
  • Seleccione a algunos estudiantes y pídales: Ja’lo, junjun kyxole kyq’amantze kyxime’ kywitz kyuky’ile.
  • Diga: Kytx’expetil qk’ulb’il; aqe txol A ok chi okel te B, yajqe B ok che okel te A.
  • Cuando ya estén todos listos, muestre el cartel a los estudiantes de la fila A y destape el segundo dibujo. Luego, dígales: Aqe’ te’qe toj txol A kyxel kyq’ama’n ti’chaq nxi kyka’yi’n toj tkab’i’n tilb’ilal, tu’n tkub’ kyb’inchan tilb’ilal b’a’nxi’x toj tkab’i’n piẍ u’j.
  • Diga: B’a’n tu’n kaq’wiye. Nanku’ qe xnaq’tzanjtz te txol A kytzyetil tky’i tuyol: Toj tilb’ilal lu nxinka’yine . Aqe’ te’qe toj txol B ok b’el kyb’incha’n tilb’ilal aju ntzaj chiky’b’an kye. Dé tiempo a que los de la fila A describan la escena a su pareja B, y que estos últimos dibujen lo que escuchan.
  • Diga: Ja’lo, aqe’ te’qe toj txol B b’a’n tu’n kymeltz’inkyb’ ka’yilte tilb’ilal ex b’a’n tu’n t-xi kyka’yin tkab’ yeky’il tilb’ilal.
  • Explique. Kyna’nkuye qa aju slewu’j in tzaj tla’jin jun u’j amb’il. Toj tnejil slewu’j ma txi qka’yin tzajlen qe; aju tkab’ ok te tz’aqsb’il. Ok jawel nu’jine’ kyeye tz’aqsb’il jun u’j amb’il lu aqe’ puku’l e yolin. Aju puk’ul q’an xi tq’ama’n: aqine’ ik chin ka’yine q’ij ex chi ka’yin b’ech tb’anil ex nchi tzalaj. Yajxi’, aju’ puku’l ẍqan tzaj tq’ama’n: ¡Aqine’ ik chin ka’yine aj qsaqix ex ik aj tok qale! Tej tel b’aj, aju’ puku’l kyaq xi tq’am’an: ¡Aqine’ ik chin ka’yine ch’i’xb’ech, jun b’ech tb’anil kyxol txqantl!... naqtzun aju tmyal tnam mi’n b’anix.
  • Diga a los estudiantes: Kakab’ kyb’ete chi nab’line ti’tzan kyb’ajel toj juntl tilb’ilal tzul.
  • Diga: Ja’lo ok kytx’expuj k’ulb’il; aqe’ te’qe toj txol A ok che okel te B, yajqe B ok che okel te A.
  • Cuando ya estén todos listos, muestre el cartel a los estudiantes de la fila A y destape el tercer dibujo. Luego, dígales: Aqe’ te’qe toj txol A: kyq’amanxe te kyuky’ile ti’chaq nxi tka’yina toj toxi’n tilb’ilal.
  • Diga: Kyna’nkuye’ qe xnaq’tzanjtz te toj txol A kytzyetil tky’i tuyol: Toj tilb’ilal nxi nka’yine. Aqe’ toj txol B kwel kyb’inch’an tilb’ilal aju’ ntzaj q’ama’n kye, kytzyunxe. Dé tiempo a que los de la fila A describan la escena a su pareja B, y que estos últimos dibujen lo que escuchan.
  • Diga: Ja’lo, aqe’ te’qe toj txol B b’a’n tu’n kymeltz’inkyb’ ka’yilte tilb’ilal ex b’a’n tu’n tkub’ kymojb’an kyuky’il yeky’il toxi’n tilb’ilal. Kyna’nkuye’ qa aju slewu’j in tzaj tla’jin jun u’j amb’il. Aju’ tilb’ilal in tzaj tyek’u’n tz’aqsb’il; ok jawel nu’jine’ jun piẍ u’j amb’il nyolin ti’j tilb’ilal lu: “jun ajnab’lil in b’ettoq tuky’il tmyal tnam xi tq’ama’n kye puku’l te kykyaqil tu’n kyxi’ ex xi t-xjelu’n te tmyal tnam: ma tz’ok laqja kyi’j puku’l? May, naqtzun aju’ ojetoq chi ok nka’yine’... noq nchi q’ojin ex ntzaj kyq’ama’n qa aqe’ tb’anilxi’x. Na’kuj kytz’inkyib’ mi’n b’ent kysaqchan junx. Qu’mtzun, aju ajnab’lil ul jun nab’l toj twi’…”
  • Diga: Kytx’expetil qk’ulb’il; aqe’ te’qe toj txol A ok chi okel te B, yajqe B ok che okel te A.
  • Cuando ya estén todos listos, muestre el cartel a los estudiantes de la fila A y destape el cuarto dibujo. Luego, dígales: Aqe’ te’qe toj txol A kyxel kyq’ama’n ti’chaq nxi kyka’yi’n toj tkyajin tilb’ilal.
  • Diga: Kyna’nkuye qe xnaq’tzanjtz te txol A kytzyetil tky’i tuyol: Toj tilb’ilal lu nxinka’yine. Aqe’ te’qe toj txol B ok b’el kyb’incha’n tilb’ilal aju ntzaj chiky’b’an kye. Kytzyunx. Dé tiempo a que los de la fila A describan la escena a su pareja B, y que estos últimos dibujen lo que escuchan.
  • Diga: Ja’lo, aqe’ te’qe toj txol B b’a’n tu’n kymeltz’inkyb’ ka’yilte tilb’ilal ex b’a’n tu’n t-xi’ kykayin tkyaji’n yeky’il tilb’ilal.
  • Explique. Aju tilb’ilal lu ntzaj tyek’un aj telb’aj u’j amb’il; ok jawel nu’jine kyeye: “aju ajnab’lil e tzaj ttxko’n puku’l ex xi tq’ama’n kye tu’n kyokx junx toj tjpel ja. Aqetzu’n puku’l nya kyajtoq, ex xi kyb’incha’n. Tej kyokx kub’ kyb’incha’n jun tb’anilxi’x qa aju tmyal tnam b’ajxatoq t-xi tka’yina: jun t-xew kan chukchaq ka’yin. Aju tmyal tnam jaw tzalaj, tzmatzun. (Ka’yinxa ti’tzan jaku b’ant qa ma qo aq’unan junx.)”.

Xjelb’itz ex kyujsab’il xnaq’tzb’il[editar | editar código]

Durante la clase, observe qué estudiantes participan y quiénes no lo hacen. Observe cómo interactúan las parejas. Escuche si usan enunciados completos y si emplean bien los tiempos verbales. Si tienen problemas con los enunciados completos o tiempos verbales, compare ejemplos con contraejemplos: Kyq’amantze weye’ qa tz’aqli txolyol lu: “qe t-xew kan ex tmyal tnam.” Mi’n. Tiqu’n mi’n? qun mi’n ntq’ama’n ti’tzan nb’ajte. Nti’ ipyol. Se’ntzun ok chi tz’aqetila qe yol?... ok. Aqe’ puku’l ex tmyal tnam ite’qe’ tuj tja. Jun ximte lu tz’aqli, tuky’il jun ipyol, ite’toq. Juntel: ti’jxi tjpel ja... Motive la participación de todos; cuide que participen tanto los niños como las niñas.

Q’ij 2 ex 3 Iltzeb’il la’j (Nqob’in, yolil ex b’inchal)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
60 minutos (30 cada día)

El día 2 puede usarse para preparar la dramatización y el día 3 para su representación en grupos.

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

K'loj yol
Letras mam.png

B’itz Canción
Q’an Amarillo
T-xew kan Arcoíris
Tb’anilxi’x Hermoso
U’j amb’il Leyenda
Ẍqulin Color

  • Diga: Kakab’ kyb’ete. Kyq’amantze jun la’j ktzajel anq’in kyi’j tilb’ilal twitz slewu’j. Tetzun lu, ok ajb’el junjun tilb’ilal nk’u’n tten. Ex ok ajb’el junjun yol tu’n tiky’x ti’j jun xim ti’j juntl, iktzan: tnejil, yajxi’, qu’mtzun, extzun. Kyna’nkuye qa nim toklen chiky’b’ab’il ti’j la’j ex kytz’aqtzanke qe’ tu’mel tu’n ttz’aqet la’j.
  • Diga: Kwel iltzeb’it la’j. Kyb’inchankuye jun k’loj wuqchaq kyb’et. Junjun kwel tyek’u’n tqanil. Jaku’ b’ent tok tz’aqset b’ib’etz; jun yeky’b’il lu, aqe’ chi ka’yin in chi yolin b’a’nxi’x. Dé un tiempo para que se preparen.
  • Diga: Ok qo xnaq’tzal. Tu’ntzun lu, tnejil jun k’loj ok iltzeb’il atzun juntel ok ka’yil. Yajxi aju k’loj in ka’yin ok iltzeb’il. Kuw chi yolinqeye. Kyyukchanxe kyxmilale’ b’a’nxi’x.
  • Elija a un grupo y diga: Qka’yinx iltzeb’il te jun k’loj kywitz txqantl.
  • Diga: Ja’lo, kytzaq’wentza, ti’tzan xb’ent kyune’ kyi’j puku’l chukchaq chi ka’yin? Se’ntzun tu’n qok b’anxi’x iktzun ntq’am’an la’j lu?

Xjelb’itz ex kyujsab’il xnaq’tzb’il[editar | editar código]

Durante la clase, observe las habilidades de los estudiantes para recordar el relato que escucharon y cómo aportan vocabulario y enunciados nuevos.

Observe sus habilidades para continuar el cuento. Note si usan las palabras indicadas (Tnejil, qu’mtzun...). Observe las habilidades de los niños para dramatizar el cuento. Si los estudiantes tienen dificultades, tome unos minutos para mostrar y explicar cómo lo deben hacer.

Q’ij 4 B’itz (K’loj yol ex k’asul tzalajsb’il)[editar | editar código]

Tiempo Azul.png
30 minutos
Herramientas Azul.png
Una canción (puede ser la incluida en esta lección. También, puede incluirle cambios).

Aj tqe xnaq’tzb’il[editar | editar código]

  • Muestre nuevamente el cartel a sus estudiantes y diga: Kyka’yintze slewu’j. Chi ka’yine’ kyi’j kykyaqil tilb’ilal. Dé un tiempo para que lo hagan.
  • Diga a sus estudiantes: Ok qo b’itzal, aqine’ chin xel q’amante jun txol aqe’tzune ktzajel kyimojtza’ne. B’a’n tu’n tajb’en aju’ kyixmilale’. Ma chi b’ente, qtzyunx...

Xjelb’itz ex kyujsab’il xnaq’tzb’il[editar | editar código]

Narración de las acciones que les suceden a unos personajes en un espacio y un tiempo determinados.