Nuestro idioma en la escuela/Chuj/Expresión oral

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Tastak tz’elk’och sb’o’i

1. Sek tzk’ay heb’ kotak ix yet’ kotak winak unin yab’an slolonel~spaxtib’al.
2. Sek te jalan tz’aj heb’ kotak ix unin yet’ heb’ kotak winak unin sloloni~spaxtini t’a koti’ chuj.

Diálogos.

Yowalil skok’an lolonel yik skok’uman kob’a.

Lolonokonh~Paxtinkon.

Ha koti’ tik, te niwan yelk’ochi, lajan yelk’och yet’ juntzanhxo ch’ok~chuk ti’al tz’alnaxi~tzalxi, manh smojok, to tzonh k’ixwi hek kalani; yujto ha tz’ik’an kojtakan el snab’en junokxo ket animahil, ma tas skonib’ej junjun honh.

Ha lajti’ tzuk’ti’ lolonel tik, te ay yelk’ochi’, yuj skal junok tas skonib’ej, yu’uj skok’an junok sk’an kok’o’l. Ha tz’ik’an kalan b’at junok konab’en t’a junokxo ket animahil; ma ichok juntzanh swach’ilal kak’ em yol ch’anh ku’um skotz’ib’ej b’aj tzonh k’ay tik, ha wach’ lolonel~paxti’al syal winh kok’ayb’umal~kikuymal ayonh skoyikani, yet’ syab’an winh tas skala’. Hanhejtonwal tz’ik’an kab’an tas skal junjun honh, te niwan yelk’och t’ayonh komasanil.

• Slolon~tzpaxitn Winhaj Petul t’a winh yuk’tak.
• Slolon~tzpaxitn ix Xepel t’a ix snullej.
• Slolon winhaj Lopis t’a yixchikin.
• Slolon ix nunab’il t’a yune’.

Ha junok mach max yuji sloloni, stak’ tonhej stz’ib’ej em tas na’ chi’ ma snib’ej chi’.

Lolonokonh. Ha koti’ tik, te niwan yelk’ochi, lajan yelk’och yet’ juntzanhxo ch’ok ti’al tz’alnaxi, manh smojok to tzonh k’ixwihek kalani; yuj to ha tz’ik’an kojtakan el snab’en junokxo ket animahil, ma tas sknib’ej junjun honh.

Kilek juntzanh ik’ti’, lolonel yalnakkan heb’ winh komam kicham, t’a pekti yib’anh k’inal.

Haton tas ix aj yaj heb’ winh b’ab’el winak t’a sat lum lu’um tik, haton ix saychaji, tas tz’och sb’ak’chilok heb’ winh.

Ix yalanh heb’ winh tz’akum, heb’ winh b’itz’um, haton winh, Tepeu yet’ winh Gukunatz’ “ ixk’och sk’uhal sk’inhib’i tikne’ik, ixk’och k’uhal slajwi munlajel, ixchax heb’ winh tzonh moyani tzonh ilani, sk’och k’uhal heb’ winak t’a sat yol yib’anh k’inal tik”, xchi heb’ winh. Ix yak’an slajti’al heb’, ixsmolb’an nab’enal, ix sayan heb’ ixchumal heb’ tas tz’och t’a sb’ak’chil winh anima tik, ix ilchaj jun, ixchax elta.

Jab’xonhej wal sjaw K’u, yilchaj ix chi’ich~uj, k’en k’anal, t’a yib’anh heb’ winh B’o’um Tz’akum tik. Ha t’a Paxil t’a Kayala’, xikot~yijkot ixim nhal, ixim k’ank’an nhal, ixim saksak nhal yuj nok’ Wa’ax, nok’ okes, nok’ Ch’el, nok’ Hostok , haton chanhwanh tik ix’alan yab’ixal sb’e’al ixim ixim tik t’a Paxil chi’. Haxo ixim ix’och t’a b’ak’chil winh anima tik yuj sb’o’umal tz’akumal, ixochakan xchik’ilok sb’ak’chilok. Ixtzalaj heb’ jun ixk’echanh heb’, yuj ixim k’ank’an, sak sak ixim tik.

Ixkajnaj wa’el uk’el, ix sb’o’an ixim ix Ixmukane, ix b’ak’chil yoktzilok, yuj b’itz’um tz’akum Tepe yet waj Gukumatz chi’. Xchi t’a yol ch’anh Pop Hu’um.

Wach’ yik skallaj kab’ junok tas skona’a

Kawtejek juntzanh, ik’ti’ ay t’a yalanh tik, tas syala skalub’tanhanek b’i’an.

Numan tz’aj hab’an jantak junttzanh yib’uchaj yiknab’il

Escucha atenta. Normas básicas.

Cham skab’ek juntzan, jantak juntzanh yiknab’il, skokuyu’, ma kok’ayb’ej t’a yol b’aj tzonhkuywi. Ma jantak juntzanh wach’ilal ch’ox winh kok’ayb’umal~kikuymal t’ayonh; jantak icha syal kok’ayb’an t’a yol kuynub’ b’aj tzonhkuywi tik, icha pax juntzanhxo skok’ayb’ej t’a b’aj ay kopat, ma juntzanh skoyikej t’a komam konun.

Junok tik, ichok koyikan jantak sk’a’el heb’ ket uninal, max kokomon elk’ej jantak sk’a’el heb’, yujto chuk~tu’. Ma ichok ha skokomon julan em jantak k’alem t’a yol b’aj tzonh kuywi, yuj ha’onhtik anima honh, ay konab’en, max yallaj~ma tztak’a to miktak~lumtak b’aj tzonh k’ayi.

Ta junxo yiknab’il syal kokuyani, ichok jantak sk’a’el winh tzonh kuyani, maxyallaj pax kokomon yamani, yujto ha sk’an winh yik sch’ox winh kila’ tastak skok’ayb’ej; hanhej b’i’an, ta ha juntzanh jantak skok’a’el yik b’aj skomesa’ skosik’a, yik wach’okab’i skak’ixkan b’aj ayek’i, yik skoch’oxo sik’ik’i kaj ta’ yol kopat.

Nok’ chich yet’ nok’ choj

Ha nok’ chich chi’, wan sb’ey ek’ nok’ kaltak te’, yo ixk’och nok’ Choj chi’; haxo nok’ chich chi’ ixpechchaji, xututi sb’at nok’ spechan nok’ Choj chi’; haxo t’a skaltak juntzanh anh anhk’ultak ixsk’ub’ej sb’a nok’, ix’ek’ k’elk’on nok’ Choj chi’, malaj nok’. Ix elta nok’ junixo~jun elxo, ixchapechchajxi nok’, ix yamchaj nok’ chich chi’ ixchichaj b’at nok’; tikni aykan nok’ yune’ , haxo chi’ wal yok’kan nok’ yune’ chi’, haxo nok’ choj chi’ ixb’at ilan elta nok’ yune’ chi’, tikni ha nok’ b’alam ixkot yowal haxo chi’ ixyak’an howal nok’ xchawanhil, haxo nok’ Choj chi’ maj tzak’wanlaj nok’ t’a nok’ tigre, yo ix chamkan nok’ Choj chi’.

Nok’ K’ultakil chej yet’ nok’ b’alam

Wotz’an ek’ nok’ k’ultakil chej chi’, ix yilan elta nok’, wan sk’och kotkotan jun nok’ Telchoj chi’ t’a nok’, yo ixkot hurnaj nok’, wal sjelanil sb’ey nok’ maj yamchajlaj nok’; junxo haxo nok’ ixch’ox elta sb’a, t’a nok’ b’alam, yo ix k’e b’uk’naj nok’ yib’anh nok’ ix chi’an b’at nok’ nok’ ixcham nok’, haxo nok’ yune’ aykani, niwakiltak wal nok’ yune’ chi’ yo ix chichajxi b’at nok’ yuj nok’ B’alam chi’.

Nok’ Chich yet’ nok’ Mam K’ultakil chej.

Ha jun nok’ Chich ay ek’ nok’ t’a jun ak’lik, haxo sk’och nok’ mam k’ultak’il chej t’a nok’, te wach’tzin ix’aj jun haxumpil tik ke mam Chich, palta mach ixb’o’ani xchi nok’. Ha winh komam. -hink’ox ne’ik, b’at wak’ nek junok hinwelta t’a chi’.- Ma’ay to olik’kan b’ati xchi hab’ nok’ Chich.- Ma’ay ke. -Junxo, ixta kab’ an xchi hab’ nok’, sb’at hab’ nok’ K’ultakil chej chi yak’ welta,. Wach’ ixin aji xchi hab’ nok’ yawaj hab’ kot nok’ hiiiiii’ wach’ xchi hab’ nok’ Chich. Sk’och chi’ nok’ yalan xik nok’, b’at wak’ junxo hinwelta xchi hab’ nok’. B’atab’- xik nok’ b’i’an, tom w’ach ixin aji. Hiii’ wach’. haxob’ chi’ kalxi’an, kalxi. Xchi nok’, B’at hab’ nhiknaj nok’ chich syam nok’, majxo yamchajlaj nok’, sk’och hab’xi nok’ t’a winh komam. B’o junxo wiko’ xchi hab’ nok’-Olhinb’o’ junxo, ta to b’at hik’ junok tz’umal chan. Hinye an- sb’at hab’ nok’ t’a yich jun k’en k’e’en, haxob’ ta b’alan hab’ ek’ jun chan, sayan hab’ jun ste’ nok’ yet’nhej yipal hab’ wal pajb’il yak’an hab’ nok’, yo sk’eb’alnaj jun chan chi’, xcham hab’i , spatz’an hab’ elta Ha tikne’ik b’at ik’ junok k’en ch’akab olinb’o’an b’i’an xchi hab’ winh. Hinye

Olinb’o’ ta to b’at hik’ junokxo tz’umal b’alam xchi hab’ winh Komam chi’. Sb’at hab’xi nok’ sk’och hab’xi nok’ yib’anh jun k’en k’e’en, yoch hab’ k’elan nok’ yalanh k’e’en ; nhilan hab’ elta nok’ b’alam chi’, sk’e’ hab’ k’elnaj nok’.- Manh hexxiwok, ha’in tzinjawi, tío-Mam Chich hin xchi hab’ nok’. Machex tzenib’ej tzexinjoxo’ xchi hab´ nok’ sk’och nok’. Aaaa, malaj mach, ha’achtik, to te puch winak hach.

• Ma’ay hombre to ha’in tik, to kaw te wojtak hinjoxwaji, xchi hab’ nok’. Tzinjoxchaj ha’in tik, xchi hab’ jun nok’. Tzek’chaj~sjalxi och sk’ol nok’ t’a jun te’ te’, sayan hab’ jun ste’ nok’ chich yet’nhej yipal hab’ wal spajb’il hab’ yak’an nok’; yilan hab’ nok’ nanhalxo chi’, to wan yik’an nok’, sb’at hab’ nok’ elelal.

Xcham nok,’ patz’anh hab’ nok’ chich chi nok’, sk’ochab’xi nok’ t’a winh komam chi’.- Ini tik mamin xchi hab’ nok’.- Olin b’oxok hach’an, tato b’at hik’ junok tz’umal Ostok, xchi hab’ winh komam chi’. Ixta kab’i’, xchi hab’xi nok’. Skotxi nok’ b’i’an.

Yem hab’ nok’ t’a nok’ Ponson, topax chanh sb’ey nok’, sk’och hab’xi nok’ t’a nok’ b’uru.- Ke b’uru max hak’ pavor t’ayin , ay jun tz’i’ t’a chi’, b’at hik’koti yo ol emul nok’ hostok, to xchekchaj hinsay nok’ yuj winh komam. -Hinye. Yuj to aywal jun hapavor t’ayin b’at hinjachkan kot jun tz’i’ chi t’a chi’, ol’emul juntzanh hostok chi’, ol’och junok yol hinxub’, olinmot’an kani, olachjawok olapajan och te’ t’ay. Yik’an nok’ b’i’an, ix b’at yak’an nok’ t’a winh komam chi’. hab’ nok’ sb’at hab’xi nok’, sk’och hab’xi nok’ chon tzun te’ yib’ te’, yik’anxi ek’ k’en ch’akab’ chi’ nok’ t’a jun winh k’atzitzwum chi’. Sk’och hab’xi nok’ t’a winh komam chi’.

xchi hab’ nok’ sb’at hab’xi nok’, sk’och hab’xi nok’ chon tzun te’ yib’ te’, yik’anxi ek’ k’en ch’akab’ chi’ nok’ t’a jun winh k’atzitzwum chi’. Sk’och hab’xi nok’ t’a winh komam chi’. Haxo yalan winh. Ha’achtik kaw te puch winak hach, sb’at hab’ yub’naj winh t’a nok’ stok’an hab’ chikin nok’ winh, syuman hab’ nok’ winh. Yujchi toktok yajkan xchikin nok’ tikne’ik.

Oxwanh heb’ winh unin

Ay oxwanh heb’ winh unin, haxo yalan ix chichim, b’ajtil b’at kosatkan juntzanh unin tik, malaj swa’el heb’ xchi hab’ ix. Ixik b’at satkan heb’ t’a kaltak te’. Ixb’at hab’ winh icham chi’, ix b’at satankan heb’ winh winh. Sk’och hab’ heb’ winh t’a najat, yik’an b’at ixim sat ixim heb’ winh, iniwal tzonhyutej winh komam tik, xchi hab’ heb’ winh.

Tikni, junjunal yak’tan kan k’otojok ixim ixim heb’ winh, haxo chi’ te najat b’at- kan winh smam heb’ winh chi’. Haxo ixim sat ixim chi’ yil heb’ winh yik max satb’at heb’ winh, sjax~sjapax heb’ winh b’i’an.

Junxo haxo ix chichim chi ixb’at satan kan heb’ winh, haxo smachit heb’ winh yik’a, haxo te te’ st’oskan heb’ winh sb’at heb’ winh yet’ ix, satb’at heb’ winh jun elnhej; sk’e’ hab’ jun winh chon jun te te’ yilan hab’ b’at jun chonhab’ heb’ winh, yawaj heb’ winh, malaj mach stak’wi, sb’at hab’ heb’ winh, sk’och heb’ winh t’a jun chonhab’ sk’anan yet’ul heb’ winh, haxo hab’ yol k’en ika waykan heb’ winh, haxo t’a ak’walil yab’an heb’ winh woch’ol woch’ol xchi hab’ jun kokjolom, k’e’ hab’ chennaj yib’anh sjaj jun winh yoch hab’ lokohax winh yu’uj, tikni skan hab’i, sk’e’ hab’ winh k’ab’ jun te te’. kalxi ta an xchi hab’ winh tzatob’ syumk’e b’a t’a sk’ab’ jun te te’ chi’ majxo yamchaj laj winh yu’uj. Haxo hab’ jun nok’ k’ultakil chej ek’ ik’an t’a winh skolchaj kan winh b’i’an.

Wach’okab’i, skob’o’ komolanhil, skik’ti’anek tastak, tastak sk’ulej heb’ kok’ab’ kok, ma tastak skok’ulej junjun honh, skolwaj och winh tzonh kuyan ket’ok.

Chatak wanh tzonh aji, skalanek junok ik’ti’ kojtak, ma junokxo skab’ yalji~yalxi.

Tzak’anb’ej jantak ik’ti’ yojtak winh hamam, ma winh huk’tak, tzal hik’ti’an yab’ heb’ het uninal, t’a yol hakuynub’.

• Slolon Winhaj Petul t’a winh yuk’tak.
• Slolon ix Xepel t’a ix snul’ej.
• Slolon winhaj Lopis t’a yixchikin.
• Slolon ix nunab’il t’a yune’.
• Slolon winhaj Kaxin t’a yuninal.

Ha junok mach max yuji sloloni, stak’ tonhej stz’ib’ej em tas sna’ chi’ ma snib’ej chi’.

Numan tz’aj hab’an jantak juntzanh yib’uchaj yiknab’il

Cham skab’ek jantak juntzanh yiknab’il, skokuyani, ma kok’ayb’ej t’a yol kokuynub’. Ma jantak juntzanh wach’ilal, sch’ox winh kok’ayb’umal~kikuymal t’ayonh; jantak icha syal kok’ayb’an t’a yol kokuynub’ tik, icha pax juntzanhxo skok’ayb’ej t’a b’aj ay kopat, ma juntzanh skoyikej t’a komam komun.

• 
• 

Kilek jantak juntzanh yiknab’il tik:

• Koyikek jantak sk’a’el heb’ ket uninal, max kelk’ejlaj.
• Max kotz’ib’ejlaj te’ b’aj tzonh em k’ojan.
• Max komak’laj ket uninal.
• Ay kojak’oj ma kok’anb’aj k’o’ol t’a heb’ ichamtak anima.
• Skalan: kolan am ixk’inhib’i t’a winh tzonh kuyani, yet jantak pax heb’ winh kuywajum ay ek’ t’a yol kuynub’ chi’.
• Komes yol b’aj tzonh kuywi chi’.
• Sakte ~sak kek’i.
• Skob’ik el kok’ab’ tzonh wa’i.
• Cham skob’ik el junok tas skolob’ati.
• Koyikej tas syal komam konun.
• Manh hachb’uchumtakok t’a icham chichimtak.

Ja’oj k’ab’il k’anb’oj k’olal

Formas de saludo

Ha jun k’anb’oj k’o’ol, te niwan yelk’ochi, ichok ha yik tzonh k’ewan t’a k’inhiba’lil, yowalil ay kok’anb’oj k’ol t’a winh tzonh kuyani, t’a ket uninal, ma pax t’a anima yoltak b’e, yuj to ha juntik wach’ koch’ox el wach’ b’eyb’al t’a yichan juntzanhxo anima.

Wach’okab’ skolwaj och heb’ kuk’tak kanab’, yik syal heb’ kab’i’ tastak juntzanh, sjak’oj k’ab’ yak’ heb’ komam kicham t’a pekti yib’anh k’inal, kolajb’itan jantak juntzanh, syak’ anima tikne’ik.

• T’a k’inhb’alil skala’–Kolan am ach k’inhib’i.
• T’a yemk’u’alil– Kolan am ix’emk’u t’ayach.
• T’a k’ik’b’alil– Kolan ma wach’okab’ tz’ek’ ak’wal, t’ayach.

Snachaj el hu’uj, tzak’an yik jantak yoklemal chekchaj tzak’ulej

Comprende y sigue instrucciones orales.

T’a junxo makanh munlajel tik, tzonh munlaj och yet’ heb’ unin, ichok t’a b’ajtil, skochek yik’k’eta yu’um~yunh heb’, skochekan sjak yum heb’ chi’; ma ichok kalan paxi, tas sb’isul pak’anhil b’aj skochek sjak heb’,

Ha jun tik, yik skekkot sna’ heb’ tas ixsb’o’ heb’ t’a junok k’u ix’ek’b’ati, ma icha yab’an junok chekab’il jichan, manh k’exanhok syutej heb’ chekji; wach’okab’i skosay jakxo lajan, ichok juntzanh tik, hato syala’ tas b’aj ayonh yet’ heb’, ma wanh kok’ulan yet’ heb’.

Haton juntzanh tik,

• Jak hu’um
• Say il~say hel jun ixta’ t’a yol icha tik.
• Awtej juntzok’anh hakuyab’il, t’a chanhlajunhil pak’anh. Say il t’a xch’oxnab’il jun kuyab’il syal yib’anh tas tz’aj kilan kob’a.
• Tz’ib’ej elta yechel jun yune’ chonhab’ t’a yol hu’um.