Tzijonem (expresión oral)

De CNB
Ir a la navegación Ir a la búsqueda
Busca en cnbGuatemala con Google

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil
Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(13).png

Kowinab’äl[editar | editar código]

  1. Nkik’äm ri na’oj pa ruwi’ retamaxik nkak’axaj, chuqa’ nq’ax chi kiwäch ri Kaqchikel qach’ab’äl.
  2. Nkik’äm ri na’oj pa ruwi’ ri ruch’ab’alixik ch’ab’äl chuqa’ nretamaj chuqa’ ütz rub’ixik ri tzij pa qach’ab’äl.

Ri tzijonem[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png

Ja re’ ri nab’ey taq tzij nuchäp nunük’ el jun winäq richin nch’o. Re tzijonem re’ nchapatäj pe rik’in ri nab’ey taq k’oxomal nub’än jun ti ak’wal rik’in ruchi’. Nqetamaj yojtzijon rik’in yeqak’axaj ch’aqa’ chik winaqi’ toq yetzijon, ruma k’a ri’, richin ntikïr nch’o jun winäq, nab’ey k’o chi nrak’axaj. Pa Popol wuj nch’o chi rij re’, nub’ij chi: ri winaqi’ xetz’ukutäj nab’ey k’o chi xech’o: “Xkikuch kitziij, kina’ooj”. Chuqa’ xb’i’ïx chi ke: “Chixch’awoq, kojisik’iij, kojiq’ijila’, xe’uchaxik. Ma k’u xutzinik xech’awik keje ta ri winaq”. Chuqa’ toq pa rukaj mul xeb’an, xetz’uk ri nab’ey taq qati’t qamama’, ütz xel xa ruma xetikïr xech’o. “Te xewinaqwachin k’ut, e winaq xe’uxik; xech’awik, xetzijoon puch”.

Kojtzijon

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png

Ruma ri’ k’atzinel chi yojtzijon kik’in ri ak’wala’. Tikirel nqasik’ij jun tzijonem chi kiwäch ri ak’wala’, man k’atzinel ta chi nïm tzijonem, k’o chi nqatikirisaj kik’in ko’öl taq tzijonem.

K’o chi nkak’axaj jalajoj mul k’a ri’ tikirel nqakanoj jujun chik taq tzijonem richin nqab’än ri tojtob’enïk kik’in rije’ richin nketamaj nkak’axaj k’a ri’ yetzijon pa ruwi’ ri nkak’axaj.

Tzijonem

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png

Ri achin xrïl ka’i’ q’ij rusamaj

Pa jun tinamït e k’äs juk’ulaj winaqi’ ri naläx yan jun kalk’wal, janila yekikot ruma ri ak’wal nsipäx chi ke, chuqa’ yeb’ison ruma manaq kipwaq. Xpe ri achin xb’erukanoj ka’i’ oxi’ q’ij rusamaj; xuchäp el b’ey pa juyu’. Xapon pa jun juyu’ akuchi’ k’ïy ruwäch jeb’ejöj taq kotz’i’j e k’o, ke chuqa’ ri’ k’ïy kiwäch taq chikopi’. Chi ri’ xb’etz’uye’ wi, k’a ri’ xumoyij ruwäch, xuk’utuj rik’in ronojel ranima, chi k’o ta jun rusamaj nrïl; töq xuna’ xb’ech’o apo jun nimaläj achin chi re, ri xusuj rusamaj, rija’ janila xkikot, xch’oke’ el chi rij ri rukej ri achin. Ri rusamaj xya’ pa jun juyu’, k’o chi nuya’ kiway konojel ri chikopi’; toq xk’achoj xtoj pe rik’in jun ti ab’äj. Xb’ïx pe chi re chi matyox chi re ruto’ik, chi toq xtapon pa tinamït, choj tutorij el ri ab’äj chi kaj, chi ja ri’ rutojb’al. Ke ri xub’än ri achin, töq xutz’ët k’ïy pwaq xupo’ pe ri’ ri ti ab’äj. Janila nkikot xb’e el chi rachoch, töq xapon rik’in ri rixjayil ri ti ralk’wal k’o chïk ka’i’ rujuna’, xa ka’i’ juna’ xyaloj pe pa rusamaj, ja ri juyu’ xya’o rusipanik richin xuq’axb’ej ri’ kik’in ri ralk’wal chuqa’ ri rixjayil. [1]

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(15).png

Tijonel

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png

Wawe’ k’atzinel chi rat, nab’än chi ke ri tijoxela’ chi yetzijon, tikirel nqokisaj ri tzijonem xqak’axaj yan qa richin qak’amb’äl tzij. Tikirel nqak’utuj chi ke ri ak’wala’ jujun chik taq tzijonem ketaman rije’, chuqa tikirel yech’o chi rij jun chik ruwäch tzij, man xa xe ta ri tzijonem (pach’un tzij, b’ix, ri xkik’ulwachij pa kochoch, pan tijob’äl iwir, kab’ijir…)

Samaj kik’in ri tijoxela’

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png

Tiqamolo’ qi’ pa taq molaj, chuqa’ tikirel nqab’än jun set, o nqakanoj jun chik rub’eyal richin ütz nkina’ konojel.

K’utunïk (ja ri tijonel tikirel nb’ano ri nab’ey k’utunïk k’a ri’ nuya’ q’ij richin ch’aqa’ chik tijoxela’ nkib’än chuqa’ ri k’utunïk).

Rïn nina’ojij chi k’atzinel yojsamäj, ¿achike nana’ojij rat? Tatzijoj achike samaj nkib’än ri ate’ atata’ chi awochoch, chi ke konojel awachib’il.

Toq rat xkanimär aq’anäj, ¿achike samaj xtawajo’ xtab’än?

Kik’in ri rox k’a ruwaq rupalb’al tijonïk.

Kojetz’an yeqab’än taq adivinanzas:

Toq rïn xkinimär aq’anäj xkenusamajij ri yawa’i’, achike xkinok? (aq’omanel). Etc, etc.…

Tzij richin nqak’axaj[editar | editar código]

Jun chi ke ri na’oj ri yalan k’atzinel chi k’o chi nqetamaj, ja ri ak’axanem. Ruma ja re’ ri nb’ano chi re jun ti ak’wal chi nretamaj nch’o. Jun ti ne’y ntikïr nch’o el ruma nub’än ruwachib’äl ri nutz’ët toq yetzijon ri rute’ rutata’ rik’in.

Ri ch’ab’alem richin jun ch’ab’äl, nch’o chi rij ri ruq’axaxik richin ri na’oj k’o chupam jun tzij. (ch’ab’alin o tz’ib’an) Ruma ri’ richin tikirel nqak’axaj jun na’oj, k’atzinel chi ütz rub’anik nb’an chi re ri tzij nb’ix, chuqa’ ke ri’ ri rak’axaxik richin ri tzij nb’ix. Rik’in nqab’än re’, yojtikïr nqab’än ri tzijonem chi qakojol qonojel winaqi’.

Richin yojtikïr nqak’axaj jun na’oj nb’ix, k’atzinel chi nqaya’ ruq’ij re ka’i’ oxi’ na’oj re’.

K’o chi nqana’, rik’in qach’akul, rik’in qana’ojib’äl ri nb’ix chi qe.

K’o chi yojkowin nq’ax chi qawäch ri nb’ix chi qe, k’o chi man nqaya’ q’ij chi jun chik na’oj nq’ax chi qawäch röj toq xa jun chik na’oj ri nb’ix. K’o chi yojkowin nqatz’ët jun tzij pa qitzij, jun tzij pa q’oloj, jun tzij xa xe nub’ij jun winäq ruma ja ri’ nuna’ojij rija’.

K’o chi yojkowin nqatz’ët ri ruq’ij ri tzij nb’ix chi qe, we k’atzinel, we manaq k’atzinel ta.

K’o chi yojkowin nqatzalq’omij ri na’oj nub’ij pe chi qe ri b’i’ixel (interlocutor).

Tijonel

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png

Chupam ri tijonïk, ri tijonel k’atzinel chi nuna’ojij nub’än jalajoj taq na’oj kik’in ri ak’wala’ richin nketamaj ye’ak’axan. Richin re’ jantape’ nokisäx ri tzijonem: achi’el ta toq nkiya’ kina’oj pa ruwi’ jun tzij, toq nkiya’ kitzij ri ak’wala’ pa ruwi’ jun na’oj richin nkitz’ët wi ütz man ütz, ri seminario, ri paneles, mesa redonda. Chuqa’ wi tikirel nya’ chi kiwäch ri saqk’utb’äl (tv), ri video richin nkisamajij ri na’oj richin nkak’axaj. Toq ri ak’wala’ k’o chi nkiya’ kina’oj k’o chi nab’än chi ke chi jujun nkiya’ kitzij, chuqa’ k’o chi nab’ij chi ke konojel chi jujun k’o kiramaj richin nkiya’ kitzij.

Lema’ tzijonem

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png

Ri ruchajixik ri aq’a’

Ri q’ij kan richin wi samaj, qichin röj winaqi’. Ri aq’a’ man qichin ta röj. Man ütz ta wi röj xab’a’ achike nqab’anala’ toq näj b’enäq aq’a’. Man ütz ta at k’o pa taq b’ey, pa taq juyu’ toq chaq’a’ chik. Ri chaq’a’ e k’o, cha’, ri xib’inela’, ri e rajawal ri aq’a’. Rije’ ri e rajaw ri aq’a’, ri aq’a’ kan kichin wi rije’ kan richin wi yeb’iyaj. [2]

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(18).png

Samaj kik’in tijoxela’

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png

Kojtz’uye’ tiqab’ana’ jun seto’n rik’in qach’akat o chuqa’ tikirel yojtz’uye’ pan ulew we tikirel, chuqa’ tikirel yojel el chuwa jay we k’o.

K’a ri’ tiqab’ij achike’ nqana’ojij pa ruwi’ ri lema’ tzijonem, xqak’axaj qa.

Rïn ri nute’ xutzijoj chwe chi rija’ k’o yan xerutz’ët pa b’ey toq ojer kan manaq saqil pa taq b’ey. ¿K’o iwak’axan rïx chi kij ri kajawal aq’a’?

Rïn ninna’ojij chi man e k’o ta ri rajawal aq’a’, ¿achike nana’ojij rat?

Kik’in tijoxela’ richin rox k’a ruwaq rupalb’äl tijonïk.

Tatz’ib’aj rat jun tzijonïk chi kij ri rajawal aq’a’, we k’o awetaman chi kij, we manaq; tak’utuj chi ke ate’ atata’ o jun chik awach’alal chi kij ri rajawal aq’a’ k’a ri’ chwa’q nasik’ij chi kiwäch konojel awachib’il.

Tikirel nab’än jun ruwachib’äl ri tzijonem xtak’än pe.

Ri q’ejelonïk[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png

Ri q’ejolonïk jalajoj rub’anikil nb’an pa taq qatinamit. Jujun tinamït achi’el ri San Antonio Aguas Calientes, Patzún, San Andres Itzapa chuqa’ ch’aqa’ chik nkib’ij Xnäq, o at raxnäq nan, tat… richin nkiq’ejela’ jun nimawinäq o jun winäq ri k’o rukamelal; pa nimaq’a’. Toq ri q’ejelonïk ma kan ta richin kamelal nb’ix: Xsaqär… (richin nimaq’a’), k’a ri’ richin tiqaq’ij, nb’ix: xqaq’ij… richin tokoq’a’ nb’ix: xokaq’a’ (k’a)… Pa jujun chik tinamït, achi’el ri Tz’oloj ya’, nkiya’ rukojol ri q’ejelonïk chi rij ri ramaj e k’o wi. Chuwäch pa 8:00 nimaq’a’ tikirel nb’ix: xsaqär, chi rij a las 8:00 xle’ q’ij… chi rij las 10:00 nb’ix: xb’e q’ij.

Lema’ tzijonem

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png

Ri wach’alal

E k’ïy wach’alal e k’oj pa wochoch. Ri nutata’, rija’ ma Xwan rub’i’; ri nute’, rija’ ya Chab’e’l rub’i’. K’o jun nimalaxel wach’alal, rija’ xta Xwana rub’i’ nqab’ij chi re. Chuqa’ k’o jun nuxib’al a Si’l yojcha’ chi re.

Ri nute’ nutata’ nkib’ij chi qe chi we xkeqak’ül nimawinaqi’ pa b’ey, k’o chi yojel pa kib’ey, k’a ri’ k’o chi yeqaq’ejela’ jantape’. Ruma ri’ ke ri’ xwetamaj kan rïn, ke ri’ ninb’än pa b’ey toq yenuk’ül ri nimawinaqi’.

Jun q’ij, jukumaj nimaq’a’ xeqak’ül ri ma Xwan ruk’in ri ya We’l pa b’ey, xojel pa kib’ey k’a ri’ xqaya’ rutzil kiwäch. Xqab’ij kan chi ke:

  • Xsaqär ma Xwan; Xsaqär ya We’l, xojcha’ kan chi ke.

Xsaqär, matyox. Xecha’ rije’.

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png

[3]

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(21).png

Jun jun taq na’oj kichin ri tijonela’.

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png

Kik’in ri ak’wala’ tikirel nqab’än jalajoj taq na’oj richin nketamaj yeq’ejelon rije’. Ri na’oj k’o ruq’ij wawe’ ja ri nqab’än chi ke chi rije’ yetzijon, chi nk’ak’axaj chuqa’.

Chuqa’ tikirel nqaya’ chi ke jujun taq pixab’ richin nketamaj atux k’o chi nkib’än chi taq kochoch, pa tijob’äl, pa b’ey richin nketamaj nkib’än kisamaj, chuqa’ richin nkichajij ki’.

Samaj kik’in ri tijoxela’

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png

Tqamolo’ qi’ pa ka’i’ cholaj. K’o chi jun nkanäj kan chuwäch jun chik rachib’il. K’a ri’ chi jujun nkiq’ejela’ ki’. Nqach’äp rik’in ri q’ejelonïk richin nimaq’a’. K’a ri’ richin ri tiqaq’ij, k’a ri’ richin tokoq’a’.

Ja ri tijonel k’o chi ntz’eto chi ütz rub’anikil nkib’än ri q’ejelonïk ri ak’wala’.

K’atzinel chi we k’o jala¬joj rub’eyal yeq’ejelon ri ak’wala’, ruma man junam ta tinamït yepe wi, chi man jun achike ta ntze’en chi kij. K’atzinel chi nqak’üt chi ki¬wäch ri ak’wala’ chi ütz wi k’o jalajoj rub’eyal yeq’ejelon ri winaqi’. Tikirel nqacha’ jun rub’eyal richin yojq’ejelon ronojel q’ij pa tijonijay.

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(22).png
Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel enseñando.png

Rik’in re’, najin nqaya’ ruq’ij ri na’oj richin ri ak’axanem kik’in ri ak’wala’. K’atzinel chi toq yojtzijon kik’in rije’, ütz rub’ixik nqab’än chi re ronojel tzij ruma ri ak’wala’ jantape’ nkitzeqelib’ej ri rub’eyal nch’o ri kitijonel.

Ak’axanem tzij pa tijob’äl[editar | editar código]

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel hombre y mujer.png

Tiqajaqa’ qa ri iwuj, tib’ana’ rutza’m ri itz’ib’ab’al, titz’ib’aj ri ajilab’äl, tib’ana’ qa ri isamaj ri k’o chupam ri iwuj, tiya’ rutzil kiwäch ri iwachib’il.

Tisik’ij ri taq na’oj chi kiwäch ri taq ak’wala’ ri k’o chi ruwäch ri to’ob’äl wuj. Ri rajilab’al ri kaji’.

AK’axanem tzij pa tijob’äl

Tijonel: Tasik’ij chi kiwäch ri tijoxela’, chi kijujunal ri taq na’oj re’.

Nuestro idioma en la escuela - Kaqchikel p(23).png
  • Ri tijoxel nub’ij chi re ri ak’wal chi tab’ana’ rutza’m ri atz’ib’ab’al, ütz, k’o chi ütz nel ri asamaj, chuqa’ chanim nak’ïs, chuqa’ qas nq’alaj nel ri natz’ib’aj, konojel ri awachib’il nkich’öb’ achike ruwäch ri asamaj.
  • Wakami k’a ri’ rajawaxik richin nqasik’ij ruwäch ri qawuj. Tijaqa’ ri iwuj, tisik’ij ri nab’ey ruxaq, q’alaj k’a ri’ akuchi’ xkixapon wi, rik’in ke ri’ ninb’ij chwe achike xtik’oje’ kan pan iwi’.
  • Titz’ib’aj ch’aqa’ chik ajilab’äl ri k’o chupam ri qatzijob’äl, ütz k’a chi nitzeqelib’ej ronojel ruwäch ri na’oj ri qamestan kan chik.
  • Tib’ana’ ri isamaj chi ütz, qas ch’ajch’öj tib’ana’ chi re, rik’in nima’q ri itz’ib’ tib’ana’, ütz k’a qas ütz yixkitz’ët ri ite’ itata’. Toq xkixapon chi iwochoch, xa junam tib’ana’, chi re ri isamaj achi’el k’o chupam ri iwuj. Toq k’a xtutzu’ ri isamaj yixb’e k’a chi iwochoch rik’in xtiya’ kan rutzil kiwäch ri iwachib’il ri xesamäj iwuk’in chupam ri q’ij wakami ri’.

Tijonel K’o chi nab’ij chi ke taq ak’wala’chi nkijäch ri taq tzij k’a ri’, nkikanoj jun ri nb’etzijon chi rij chi kiwäch taq kachib’il.

Samaj richin ri tijoxel

  • Tatz’ib’aj rub’i’ ri taq atuxtäq e k’o chupam ri tijob’äl.
  • Tatz’ib’aj rub’i’ ri taq atuxtäq ri nub’än chi ch’ajch’öj nk’oje’ pa tijob’äl.
  • Tatz’ib’aj rub’i’ ri taq atuxtäq ri tikirel yatrutz’ilub’isaj rat, chuqa’ ri asamaj toq nab’än.

Referencias[editar | editar código]

  1. Xtz’ib’an: Ixsu’m Antonieta Ganzáles,Ojer taq tzijonem tradición oral
  2. Ri kitzijon kan ri Qati’t Qamama’
  3. Ruma: Juliana Sis Ib’oy; Ch’ab’äl Achi, Xq’ax pa kaqchikel ruma: Filiberto Patal