Helq’ob’alil yinh stzoteb’anil ab’xub’al (Expresión dinámica)

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Ilb’eh

1. Ta yohtajxa yu nixhtej unin yilni b’oj yalni ab’xub’al Popti’ yu swatx’en hunujxa ohtajb’ale, maka ak’ tzetet yu kam skuyni yul yab’xub’al.
2. Ta helanxa nixhtej unin yalni b’oj stz’ib’li yul ab’xub’al Popti’, yu yohtajnhen tzet chu sq’umlan sb’a maka yilni sb’a b’oj yaq’b’ilxa anma yul swayanhb’al maka skonhob’.

Hej etz’ewal b’oj hej tzoteb’ahil

Representación teatral. Dramatizaciones; minidiálogos. Ta xhji’ kwenta q’a’ ya’tajxa ye hun komunilti’. Yaj kaw xhko kuyu’ nixhtej unin yinh tzet chu smunlanheni haxinwal, xa hu yu syetz’enoj tzet tz’ib’nheb’il yib’anhiloj Naj isala Winaj.

Yilalpaxoj ta chil ya’ kuywahom ta xa hu yilni b’oj stz’ib’li nixhtej unin yul ab’xub’al ch’okoj stz’ajoj hun etz’e’b’alti’.

K’ulmipaxoj ta xa yala’pax ya’ kuywahom, tet nixhtej unin ta xa yichekanh hunuj tzoti’ kat yokoj yetz’enoj yul kuyum yu yilni yaq’b’ilxa nixhtej unin.

Chu ko yamb’an oxeb’ maka kanheb’oj yaman nixhtej unin. Hunun majan, chichekanh hunuj ni’an ik’ti’, kat yokoj yetz’enoj, chuxin yok yinh ilweb’al, haxinwal ch’a’laxoj smatan mak q’a’ k’ul chu syetz’enoj tzet stz’ib’nhe’tu’.

Munil

1. Kanhwanhtaj chu he yamb’an heb’a kat he kuynuj ik’ti’ xjala.
2. Wal ti’nanh, che yiltoj te xol mak chetz’enoj naj isala winaj.
3. Hunxa mak chetz’enoj ya’ ix.
4. Wal ti’nanhxin, che munlanhe, haxinwal ch’ek’ojtij hunun yaman yetz’enoj ko sataj ti’ la.

Halo’ sk’ulch’anil maka tiyoxhb’al

Salutaciones

Hunxa majan munilti’xin choche ta nanhe ju hayonh kuywahomonhti’ ko kuyni yinh kaw k’ul nixhtej unin yinh, haxkam sje ta q’a’ chiptze sb’a smunlanheni, choche ta kaw helanxa yichenkanh hunuj tzetet. Chaliloj b’etetti’xin chub’il yet xhsaylaxiltoj ix sq’opo maka ix unin yet kuyum, maka yul spolkuyum, xa huhuj nixhtej unin yokoj stz’ib’nhenoj hunuj b’ittzoti’, yu yallax sk’ulch’anil ix q’opotu’, sjexin ta ch’okpax yinh ilweb’al, haxinwal chilpax nixhtej unin, chub’il ay yelapnohal, b’oj ay schi’al jab’en jab’xub’al, ta kaw st’inhanil chonh ek’ ji’a’ kotz’ib’nheni.

Wal ti’nanhxin, chala’ ya’ kuywahom tet nixhtej unin, ta skwentaxa yokoj swatx’enoj hunuj tiyoxhb’alti’, haxinwal nixhtejalnhe skuyu’loj chub’il kaw k’ulch’an jab’en hunuj b’it tzoti’, ta nannhe ju ko sayni hej tzoti’ ch’a’ni schi’al jab’eni.

Kuyb’al

Stiyoxhb’al ix Malin

Wanab’,

Matxa chu jalnikanoj

Hantaj sk’ulch’anil yilot ha sat

Wak’a’kanoj yitz’atil hawi’.

Haka’ jilniti’,

Tawinhxanhe stentij komam Jahaw

Sk’ulch’anil hej stiyoxhal.

Yuxinto xkach kankan sq’opohal kuyum

Oxhimixin, cha ta’wekojti’ tawib’an,

Haxinwal, chach toj honh ha yeb’

Tet sunil hej konhob’

Ay ko hoyanlajti’.

Nan, ta chach t’anhxitij jinhan

Yami’ ta machonh ayk’ayojan

Haxkam xhtanhojkantoj ko mujlub’al

Yu ha weltich’anil.

Ta xhjila, tx’ihal tzet tz’ib’nheb’il, yaj k’ulmi ta xhjal tet nixhtej unin tzet yuxinto xhjuti’.

Kam ko kuyu’wej

Hin konhob’an

Hin konhob’ti’an, kaw ay syilalil ko hoyanlaj, haxkam b’eti’ xnawitij ab’xub’al Popti’. Yuxinto ko hunilonh kaw helanonh ko txumni hej tzetet yinh jab’xub’al.

Ta xhjilpaxoj, kaw ay hej sk’ulal b’oj hej sk’ulch’anil. Ilwejk’anab’ ha’niman, naj Q’anil, anma, hej te’laj, satkanh, wal walnihan, mach hunujxa b’ay kaw k’ulch’an jab’en kob’a jehik’oj haka’ b’eti’.

¿Tzetaj hej sk’ulch’anil ko konhob’ hex unin?

¿Taxka xahan ay ju tzet honynhehonh?

¿Tzetaj hunxa ay yul ko konhob’?

Naj Q’anil: (b’ittzoti’)

Naj Q’anil, xa’ naj yila’,

Chub’il ay ko tanhehom,

Machonh ko chukil,

Mach mak chu yuni stx’ojal jinh

Mach jil naj

Yaj xhjab’e yek’ naj ko k’atanh

Xol kaq’e’ ch’ek’ naj Komam jimcham jichmi’

Xu yilni heb’ya’ naj,

Yaj haxkam q’a’ itz’atto swi’ heb’ya’ Ko sataj,

Xuyu heb’ya’ yilni tzet ch’ek’ xol kaq’e’.

Muni

Hati’ smulanhe’ ya’ kuywahom b’oj nixhtej unin la:

Hex unin, yab’ sb’a xax ko kuy tzet ko munlanhenti’ wal ti’nanh xin:

1. Tz’ib’nhewej hunuj sk’ulch’anil tet ix sq’opo ko kuyum.
2. Awejayoj hunuj b’ittzoti’, b’aytettik’a chal he k’ul.
3. Halwej ninoj jet ta xax he txum tzet chu ko munlanhenti’.

Yeb’al tzetet tz’ib’nheb’il

Representaciones.

B’etetti’ xhko kuyu’ nixhtej unin yinh syeniltoj hunuj tzet tz’ib’nheb’il, haka’na ta ay hunuj ik’ti’ kat yokoj syenoj tet nixhtej yetb’i tzet stxum yinh tzet tz’ib’nheb’iltu’, haxinwal nixhtejal chu skanojkan yul swi’ sunil tzet xhja’ skuyu’ b’oj hunxa haknhetu’ mach k’ayojtoj yul swi’ tzet lanhan skuyni hunun tz’ayik b’oj ya’ kuywahom.

Hune’ majan munilti’ etza haka’ etz’ewal chu ko munlanhenoj, yuxinto kaw yilal ta xhjal tet nixhtej unin tzet yelapnoj yeti’ haxinwal stxumu’luj b’ojxin ch’ohtajnhekanoj.

Munil Ek’anhwej he yeb’ tet nixhtej he yetb’i tzet xe kuy b’eti’, yaj etza haka’ etz’ewal chu he yenoj.

1. ¿Taxka lahan chu ko munlanhen etz’ewal b’oj yeb’al?
2. Tz’ib’nhewej hunuj teq’an tzoti’ chu he yenoj tet nixhtej he yetb’i.
3. Kam ko kuyu’wej yib’anhilojti’ hex nixhtej unin.

Munil yinh tzotelb’al

Parlamentos

Haxkam xhjoche ta kaw k’ul chukanoj nixhtej unin stzoten yul ab’xub’al, tzanojab’ tzet yib’anhiloj stzoteli, sje ta ti’nanh, xhja’a’koj sq’umlanoj sb’a syamanil, yaj kaw yilal ta yalanhto maxh ch’ichikoj tzotelb’al, xhjala’kan tet ta xhsay tzet yib’anhiloj sq’umla sb’a, kawxin yilal ta xhkolwakoj ya’ kuywahom yunheb’al st’inhanil ch’elikoj.

Munil b’oj nixhtej unin

Wal ti’nanhxin hex unin yamb’awej heb’a, kab’oj yaman nimej, kat he q’umlanoj heb’a yinh hunuj tzetet. Yaj kaw yilalpaxoj ta che saykaniltoj maktaj ch’ijb’aloj yinh munil, haka’ti’ la:

• Xhsyalaxiltoj mak ch’okoj swi’aloj.
• Hunuj mak ch’okoj skab’ swi’aloj.
• Hunuj tz’ib’lom

Lahwitik’atu’xin kat yichikoj munil yinh hunun yaman unin.

Yet xax lahwi he q’umlan heb’axin, kat stz’ib’nhelaxoj sat hunuj nimej hum tzet xe q’umlatu’, tzet sya’tajil xe ya’le yinh munil, kat yalnoj tzet yanhalil ch’okoj. Haknhetu’ xa huhuj skuynuj sb’a smunla wayab’il, b’oj syeni chub’il xhk’ojoj yinh hej munil.

Lawitik’a stz’ib’nhenojxin, kat yek’ojtoj sataj yaq’b’ilxa nixhtej yetb’il yalnoj tzet slahk’ulnhe sb’a hunun yaman.

Stzujanilxaxin, kat yokoj skab’ majanil yaman unin slahb’anoj tzet xukanoj slahti’, yinhxa syamanil nixhtej kuyumhum xhallaxoj tzet x’elikoj, haknhetu’ chu jilnoj ta xa xhk’oji sq’umlan b’oj slahk’ulnhen sb’a.

Hunxa munil

Haxa ya’ kuywahom skwenta kam skuyni sb’a b’oj nixhtej unin yib’anhilojti’ haxinwal xhkanojkan yul swi’.

Hum b’ay tz’ib’nheb’il sb’ih hej itah

Elaboración de recetarios

Yilal ta stxumkan ya’ kuywahom chub’il tx’ihal sb’eyal hej itah chu stxiklax yul jatut, ay xin hunq’ahan lanhan sk’aytoj yul sk’ul anma, yuxinto kaw yilal ta ch’ek’ ab’la nixhtej unin sq’amb’en tet yihla anma, kat stz’ib’nhenoj tzetajyet chi’toj b’oj tzet chu stxikloyi, haxinwal ch’ichojpaxkoj swatx’elaxoj yu anma.

Wal ti’nanhxin, xhko kuyu’ nixhtej unin yinh sb’ih hej itah xhko lo, haxkam tx’ihalxa mak xax k’aytoj yul sk’ul sb’ih hej itah xwatx’elax yu komam komi’ yet payxa. Tx’ihal tzet xax k’aytojti’, haxkam kaw ayxa hej komon tzetet spetokoj komon konhob’ chul ko xol, yuxinto lanhan sk’aypaxtoj sb’ih ju.

Tzet chala’ ya’ kuywahom

Chu janihayoj sb’ih hayeb’oj sb’eyal itah johtaj, haka’na: hub’al tx’ab’in, txup, yal ixim, yal chiyo, b’oj yaq’b’ilxa, yaj xhjayoj tzet swatx’eb’anil, b’oj tzetajyet yaq’b’ilxa ch’aytoj xol.

Munil

Wal ti’nanhxin, hexxa chex okoj he saya’ sb’ih hej itahti’, katxin he tz’ib’nhenoj sat he yum.

1. ¿Che yitij hunuj itah he yohtaj he txikni jab’le’ hekal?
2. Awejayoj howeb’oj sb’ih itah sat he yum.

Chakoj yet yinh hej munil yul kuyum

Xhjochexin ta skuypax sb’a nixhtej unin yinh munil xol tx’ihal anma, yuxinto ti’nah, ch’okoj ya’ kuywahom skuynuj tzet wal yuten sb’a yanikoj sb’a yinh munilkuyum yul spol b’oj yul sunil kuyum, ta chaltu’ q’a’ xhchawojkoj lemb’ilnhe tzet skuy yul jab’xub’al Popti’. Participación en proyectos educativos del aula y de la escuela

Munil

Chila’ ya’ kuywahom tzet munilal wal swatx’en nixhtej unin, haka’na yok syamanil ilo’ hum, kat yek’toj yalnoj tet nixhtej yetb’i tzet stxum yib’anhiloj tzet xil sat te’ humtu’.

Chupax ya’ kuywahom yokoj sq’umlanoj sb’a b’oj yaq’b’ilxa heb’ya’ kuywahom, haxinwal yamanxa chu yilnoj heb’ya’ ta ch’okoj sunil nixhtej unin yilwenoj sb’a stz’ib’nhen hej ab’ix, kat yokoj slak’b’alaxoj sat sb’itz’ab’il kuyum.

Chu yichenpaxkanh ya’ yaq’b’ixa hej munil ch’a’noj yip skuyni sb’a yinh tz’ib’loj b’oj ilo’ hum yul ab’xub’al Popti’.

Sajach pohb’alwi’e. Sajach holo’ hej sya’tajil

Haka’ hunti’ la:

Tx’ihalkanoj hej tzet choche ta xhja’ skuyu’ nixhtej unin, haxinwal kaw k’ul chu skanojkan yul swi’ tzet xhja’ skuyu’, yuxinto wal ti’nanhxin, haxa sajach tz’ib’ xhjiche’kanh yunheb’al mat tonhehoj skaye’k’nhe tzet xhjal tet, to q’a’ k’ultu ta xa xhk’oji stxumni hej tzetet b’oj yalni st’inhanil kat yiniltij yul swi’ tzet chala’ yib’anhiloj hunuj tzetettu’.

Xhjal tet nixhtej unin ta sajach tzoti’ xhjala’k’oj tet. Holwej hune’ sya’tajilti’ la: xhjayoj sat tz’ib’b’alte’ hunuj holb’al sya’tajil.

Ta ay hex ay hunuj sajach pohb’alwi’e he yohtaj, chu he yalni ninoj jet tzet chu ko holnoj.

Chonh okojpax sajchoj yinh hej sajach tzoti’, kat ko txolb’ani. Chu ko saynipax yaq’b’ilxa hej sajach ko munlanheni.

Wal ya’ kuywahomxin, skwentaxa ya’ ssayni yaq’b’ilxa hej sajach haka’ti’ sat hej hum, kat ya’ni ya’ yohtajnhe’ nixhtej unin. Xhjuxin sunilti’, yunhe ch’itz’atb’i swi’ nixhtej unin.

Swatx’e’bal yechel konhob’ maka wayanhb’al

Diseña, traza y elabora un croquis de una comunidad o espacio real o imaginario

Yilal ta skuy sb’a nixhtej unin yinh sunil hej tzet q’a’ ya’taj ye yub’anil, haxinwal xht’inhik’oj sunil tzet xax yi’a. Ta xhjila xax kokuy nixhtej unin yinh yilni, tz’ib’loj, stxumni, yichenkanh hej tzetet yul swi’ b’oj yaq’b’ilxa hej tzetet yul jab’xub’al Popti’; yuxinto wal ti’nanh, xhja’a’ skuyu’ tzet chu jinikanh yechel ko wayanhb’al maka ko konhob’, ha’ xhalni ta yinh kaw yeli chonh ok ko watx’e’, maka tonhe xhjichekanh hunuj yechel ko konhob’.

Xhjuti’, haxkam kaw yilal ta ch’ohtajnhepax smohonal skonhob’, hej tzet ay yul skonhob’, hej te’ nhah, hej b’eh b’oj yaq’b’ilxa, ta chaltu’, etza tz’ajanxa ye tzet xhko kuy tet yul ab’xub’al Popti’

Wal ti’nanh hex unin, chonh towej Nhulnhulwi’ kat janihayoj yechel hej te’ nhah b’oj sb’eh wayanhb’al Samarkos.

Munil

Yunhe xheli ninoj smunla nixhtej unin, matxa taj yul kuyum ch’okoj swatx’enojti’, to nan slow tzet chu smunlanhenoj.

Ti’nanhxin hex unin, che yitoj hunuj he yum b’oj he tz’ib’b’al kat ko toj swi’ witz Sajb’ana, San Juan maka hunujxa witz nahat yekanh.

Yet xax apnixin kat yalnoj ya’ kuywahom tet. Kaw chex ok he yilnoj konhob’ maka wayanhb’al, lahwitik’a kaw k’ul xu he yilni xin, kat he yokoj he yanojayoj yechel sb’eh b’oj hej te’ nhah che yila’.

Yet xax he watx’ehayojxin kat wilnojan, haxinwal xhko t’inhb’a’ he munil.

Chuyu ya’ kuywahom ssayni tzet hunujxa wal yuten sb’a yanikoj yip tzet skuyu’ nixhtej unin.

B’eti’ xhlahwi ko munil huti’.