Xwaq raqal (Expresión dinámica)

Ch'orti' | Chuj | Popti' | Kaqchikel | Q'anjob'al | Q'eqchi' | Tz'utujiil

Seeb’alil

1. Tixkawresi li xseeb’alil cho’q re tz’iib’ak sa’ li raatinob’aal aj wi’.

2. Tixk’aytesi rib’ chi xtz’iib’ankil li naxk’a’uxla malaj li naraj sa’ li raatinob’aal aj wi’.

B’ichanqo

Li kar
Jun, wiib’, oxib’
Kaahib’, oob’ waqib’,
Ay ay ay
Xinixtiw li ch’ina kar.

B’ar xatxtiw li ch’ina kar
Jun, wiib’, oxib’, li wuq’
Xtiw li kar.

Toq’ob’ aawu
Toq’ob’ aawu

Ab’an jwal sa xreek’a li kar
Jun wiib’, oxib’, kaahib’,
Oob’, waqib’.

Qayalaq qaq’e xyeeb’al sa’ junpaat

Li tz’i’ naxtz’uytz’uyi rib’ chi q’eq,

chiq’eq nax tz’uytz’tzuyirib’ li tz’i’,

tz’uyuyu’ tz’uyuyi naxyen li tz’i’ chiq’eq,

li tz’i’ tz’uyuyu tz’uyuyi naxye.

Lix tooy naxt’ojt’oji li che’. T’oj

t’oj t’oj toj’ naxye li che’ xb’aan

lix tooy. Lix tooy t’oj t’oj t’oj t’oj

naxye li che’ xb’aan.

Li xk´oj ma kolax k´ojk´o, ut k´ujk´u na´ ilok lixk´ojLi ma´ kolax. Li ma´ kolax k´ojk´o xk´oj chi ru li k´ojl.

Qayaab’asihaq li uutz’u’ujinb’il aatin a’in

Jwal ch’ina’usat, k’ajo’ naxtenteni rib’ li waam naq nakatwil Chi rajlal.

Naq ink’a’ nakatk’ulun malaj ink’a’ nawil aawu, jwal nachal xrahil Inch’ool.

Laa’at tz’aqal li nakatyehok re ma us xrawb’al li awimq junjunq Malaj ink’a’.

Jwal naraho’ linch’ool naq nakatxik.

Ab’an jwal ninsaho’ naq nakatyo’la ut nakatxorok.

Ch’ina’usat tz’aqal at loq’laj po.

B’anyox aawe naq nakatwan sa’ xb’eeresinkil linyu’am.

Qab’eeresihaq li b’atz’unk a’in rik’ineb’ li komon

1. Laa’in naweetz’u li b’atz. (tento reetz’unkil jo’ chan ru naxb’aanu)

Laa’in naweetz’u li b’atz. (tento reetz’unkil jo’ chan ru naxb’aanu)

Laa’in naweetz’u li b’atz. (tento reetz’unkil jo’ chan ru naxb’aanu)

2. Chi rix a’ant ento xyeeb’al, ut laa’at ani nakaweetz’u… laa’in naweetz’u li kok, ut ninb’eek jo’ likok.

Chi kama’in yooq chi b’eek li b’atz’unk toj reetal te’nume’q chi xjunileb’.

Seeraq’iqo: Tento naq tqasik’ junaq qochb’een

• 
• 
• 
• 

K’a’ ru kixk’ul lix Tol

Sa’ li k’aleb’aal Qana’ Itzam, yo chi tzolok jun ch’ina’ixqa’al Tol xk’ab’a’.

Wulajwulaj naxik chi tzolok, ab’an sa’ jun kutan, kiril naq wan jun li ch’ina xul sa’ b’e, Jwal kixiwak, xb’aan naq ink’a’ naxnaw ma kej, ma wakax, ma tz’i’, jalanjalanq yo xk’a’uxlankil.

Jwal yo xxiw, ink’a’ chik naraj xk’eeb’al xkomon xb’e, aran kiklana, toj reetal kinume’

li junjunq chi

Hoonal.

Laj tzolonel kixk’a’uxla naq yaj, jo’kan naq ink’a’ kiwulak.

Ab’an jun li ch’ina’al kixye.

Ink’a’ qawa’ tzolonel, laa’in, xwil chaq naq yo chi chalk sa’ b’e, ab’an moko xink’e ta reetal b’ar xkana.

Yal xraj tana naq ink’a’ xinwoyb’eeni chaq, xb’aan naq xye we, ani na xb’eenwa twulaq, laa’in tinxik sa’ li

Ch’ina b’e ut laa’at tatxik sa’ nim b’e. Ab’an moko xk’ulun ta chik, chan li ch’ina’al.

Laj k’utunel jwal kik’a’uxlak ut Kiko xsik’b’al lixTol sa’ rochoch, ab’an li xna’ naxk’a’uxla naq wan sa’ tzoleb’aal, Ke’ok chi xsik’b’al sa’ komonil toj reetal ke’xtaw sa’ pim.

K’a’ ru yookat arin, k’a’ ut naq muqmuukat arin.

Ink’a’ nawaj xik, wan jun xul aran naxye me’ me’ me’, ninxiwa tz’aqal ink’a’ ninnaw k’a’ ru.

Qayaab’asihaq chi xjunil li naqil arin, chi rix a’an qatz’iib’aq ut qayehaq chi tz’aqal reeru chan ru na’ilok li jalam’u k’a’ ru axk’utb’esi ut k’a’ ru k’uub’k’u wi’ ru. Qayehaq: Ch’ina’us li ha’, eb’ li xul, li eetalil junjunq Wankeb’ naab’al li poyanam, wan saaj, cheek, kach’in, nim…….

Xk’anjel laj k’utunel: Tento xk’eeb’aleb’ li tzolom sa’ ch’uut ut xsik’b’al junaq li na’leb’ re naq te’xtz’il rix ut te’xwech aj wi’.

Na’leb’ tento xb’eeresinkil.

Xk’uub’ankil li ch’uut rik’in wuqub’ li tzolom, naru kaahib’ ixqa’al ut oxib’ teelom, re naq te’tz’aqonq aj wi’ li kok’ ixqa’al.

Tento xb’eeresinkil junaq na’leb’ chi rix:

1. Xtz’aqonik li ixq.
2. Xtz’aqonik li k’aleb’aal sa’ xk’anjel li poopol.
3. Xtzolb’al ut xb’eeresinkil li aatinob’aal q’eqchi’ sa’ tzoleb’aal.

Aajel ru naq li junjunq chi ch’uut tixtz’il rix li jujunq chi na’leb’, chi rix a’an tento naq jun li ch’uut tixkol rix li na’leb’ ut li jun tixye naq moko chaab’il ta xb’eeresinkil. Aajel ru naq twanq chik junaq li ch’uut li tento taarab’i li nake’xye li komon ut a’an li traqoq aatin b’ar wan li aajel ru xb’eeresinkil sa’ li qayanqil.

Sa’ kok’ ch’uut tento xyaab’asinkil li na’leb’ a’in, chi rix a’an tento xwech’b’al ut xtz’ilb’al rix jo’ chan ru naxye li patz’om junjunq.

Li xtz’aqonik laj Ralch’och’.

Najter q’e kutan eb’ laj ralch’och’ ink’a’ nake’tz’aqon sa’ eb’ li junjunq chi k’anjel, ab’an anaqwan ak wan wankeb’ li chaq’rab’ b’ar wi’ kuutanb’il li xk’ulub’eb’ laj ralch’och’ ut sa’ xyanq a’an wan li xtz’aqonikeb’ sa’ li junjunq chi k’anjel jo’: xxaqab’ankileb’ jo’ aj jolominel tenamit, xxaqab’ank aj jolominel tenamit, okenk ut xyeeb’al li k’a’uxl chi rix chan ru naq yo xb’eeresinkil li xk’anjel junaq li awa’b’ej malaj molam re awa’b’ej.

Naab’al li k’ulub’ wankeb’, ab’an tento aj wi’ xnawb’al naq wan li na’leb’ teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’, jo’ xb’eeresinkil chi tz’aqal reeru li chaq’rab’ junjunq, ink’a’ xmuxb’al xjunxaqalil li rech aj poyanam, ink’a’ xrahob’tesinkil malaj xtz’eqtaanankil jalan chik

Xsumenkil li junjunq chi patz’om:

Jarub’ paay xch’uuteb’ laj ralch’och’ sa’ li xteepal Watemaal.

Jarub’ paay xch’uuteb’ laj maay sa’ xteepal Watemaal.

B’ar wankeb’ li chaq’rab’ nake’kuutank re laj ralch’och’.

Naq ak xwan xsumenkil li patz’om a’in, aajel ru xwotzb’al rik’ineb’ li komon, re naq sa’ komonil tk’eemanq chi nawe’k li k’anjel junjunq.

li ch’uut malaj poyanam.

Xk’anjel laj k’utunel

Ma naqanaw chan ru xk’uub’ankil li mux’aj

Jwal sa xketb’al li mux’aj, ab’an chan ru xk’uub’ankil.

1. Tento naq aj ru li ixim.
2. Xkeb’al malaj poch’b’al. ( aajel ru naq xpoch’b’al malaj keb’al naq ok re sa’ xaml wi ink’a’ naru nak’a’o’)
3. Xk’eeb’al b’ayaq li ha’ chi woqxinq.
4. Xk’utb’al li q’em aj puq’b’il.
5. Xkojlenkil junelik wi ink’a’ naxt’ori rib’.
6. Naru aj wi’ xk’eeb’al li mux chi sa’.
7. Li poyanam yooq chi k’uub’ank re ink’a’ naru napo’ malaj nachal xjosq’il.

Patz’om

Qapatz’aq rik’in li qana’ li xsumenkil li patz’om junjunq.

K’a’ ut naq nak’a’o’ li q’em.

K’a’ ut naq ink’a’ naru napo’ malaj nachal xjosq’il li poyanam nak’uub’ank re li uq’un.

Jo’ q’e xq’ehil li mux’aj.

K’anjel

Xpatz’b’al chan ru naq nak’uub’aman li kakaw.

Tento xpatz’b’al re li qana’ malaj qana’chin chan ru xk’uub’ankil li kakaw, k’a’ ru nab’aanuman xb’eewa, k’a’ ru naxk’am ut chan ru xb’aanunkil. Aajel ru naq tqatz’iib’a chi tz’aqal reeru ut tqakanab’ reetalil sa’ jalan chik li hu.

Chan ru nak’uub’aman li xya’al ak’ach

Jultikaq qe naq sa’ li qochoch nak’exk’uub’ li xya’al kaxlan malaj ak’ach, jo’kan naq tento xpatz’b’al re li qana’ k’a’ ru naxk’e rik’in, jo’ k’ihal xb’anol naxk’e u chan ru naq naxk’uub’. Tento xtz’iib’ankil chalen naq chan ru nake’xkamsi li xul, nake’risi, rix, ma tiq li ha’ malaj ke nake’xk’e ut chi xjunil li xchiqb’al li xul a’in. Naru naqapatz’ re li nab’ej malaj jalan chik li poyanam nak’uub’an sa’ qochoch.

Chan ru nak’uub’aman li raxk’e’ Ak wan xq’ehil li raxhal, naq nawan li kutank a’in jalanjalanq li k’a’ re ru nayiib’aman rik’in jo’ wa, iswa, uq’un ut naab’al chik. Ab’an li junjunq chi tzekemq a’in wan k’uub’ankil aj wi’, ut li raxke’ a’an jun li tzekemq tento aj wi’ xnawb’al chan ru xk’uub’ankil, jo’kan naq qapatz’aq chan ru xk’uub’ankil. Aajel ru naq tqatz’iib’a sa’ jalan chik hu.

Chan ru nak’uub’aman ch’amb’ul Sa’ qayanqil laa’o laj q’eqchi’ naab’al paay ru li uq’un nayiib’aman ut ak re wi’ li xk’uub’ankil li junjunq, jo’kan naq aajel ru xpatz’b’al chan ru naq nak’uub’aman, k’a’ ru naxk’am rik’in ut jarub’ kutan naru wi’ li uq’un a’in. Tento xtz’iib’ankil sa’ jalan chik li perel hu.

Qapatz’aq chan ru nak’uub’aman li saqchiik.

Chan ru nak’uub’aman li ob’en.

Sa’ jarub’ paay naru xk’uub’ankil li okox ut li silip.

Chi rix a’an qach’olbo’aq b’ar wan reheb’ li tib’el wa xqapatz’ chaq naqaj xk’uub’ankil sa’ li tzoleb’aal, b’ar wi’ taa’okenq laj k’utunel chi qatenq’ankil.

Naq ak xqasik’ b’ar wan reheb’ li tib’el wa tqab’eeresi tento naq tqak’e qib’ sa’ aatin rik’in li qatzolonel re naq sa’ komonil tqak’uub’ xyiib’ankil.

Jultikaq qe naq li junjunq chi tib’el wa ut uk’a’ wankeb’ sa’ qayanqil ak qe wi’ laa’o laj q’eqchi’, tento xk’eeb’al xwankil ut xk’uub’ankil junelik xb’aan naq jo’kan yooko aj wi’ xk’eeb’al xkuutal li qayu’am.

Xk’anjel laj k’utunel

Qak’uub’aaq junaq li k’anjel chi rix li qaatinob’aal.

Aajel ru naq tqak’uub’ li esil junjunq cho’q re xk’eeb’al sa’ li k’aleb’aal malaj na’ajej, qayehaq jo’,

Xtz’eq laamul sa’ xna’aj

Maat’an li che’

Maakut laamul sa’ nima’

Maakamsiheb’ li xul

Maarahob’tesi laawas laawiitz’in

Naq ak xqak’uub’ le esil a’in tento xletzb’al sa’ eb’ li na’ajej junjunq, jo’ tijleb’aal, k’ayib’aal, tzoleb’aal, sa’ ch’uutleb’aal malaj sa’ jalan chik na’ajej b’ar wi’ nake’wulak junelik li poyanam.

Xtz’eq laamul sa’ xna’aj

Qak’uub’aaq ru li aatin junjunq. Sa’ li kaaxukuut junjunq wan jun li aatin tento xk’uub’ankil, eb’ li tz’iib’ tzuklenb’ileb’ ru, tento xtusub’ankil ut xtz’iib’ankil li aatin wan aran.

a p y o a n m

---

ch’ o ch’ a l r

---

k i n o q a tz’

---

k i n q’ l o x o

---

Qajunaqiq ru li junjunq chi aatin rik’in li naxjayali rib’ li junjunq. Tento rilb’al ma k’ab’a’ej, ch’ool aatin, malaj jalan chik xpaayil. Wan jun xk’utb’al.

k’anti’

yajerk

wark

meex → k’ab’a’ej

wex

Kantel

aanilak →ch’ool aatin

kutan

tzolok

saq’e

wa’ak

wa

Kob’an

poyanam

qaxe’ qatoon

Qak’uub’aaq li eetalil chi rix a’an tqaputz’i ru re naq tooruuq chik chi xk’uub’ankil moqon, jo’ chan ru wan xk’utb’al.

Naru naqayiib’ reetalil

li qochoch

tzoleb’aal

k’ayiil

poopol

kok’ xul

uutz’u’uj ut naab’al chik

Qatusub’aq aniheb’ wankeb’ sa’ li qajunkab’al. Qayehaq wi’ wan li qana’, qayuwa’, qiitz’in, ut aniheb’ chik. Tento xyeeb’al chan ru nake’ilok, ut chan ru xterameb’, ma q’un malaj josq’ li junjunq.

Qapatz’aq re li qana’ malaj li qayuwa’ aniheb’ xk’ab’a’ chaq li qamama’ qixa’an ut qatz’iib’aaq li napatz’man qe sa’ li kaaxukuut

Xjunkab’al linna’

Xna’ linna’chin

---

Xna’ linyuwa’chin

---

Xkok’aleb’

---

Xk’ab’a’ linna’

---

Xjunkab’al linyuwa’

Xna’ linna’chin

---

Xna’ linyuwa’chin

---

Xkok’aleb’

---

Xk’ab’a’ linyuwa’

---

Link’ab’a’ ut xk’ab’a’eb’ li was li wiitz’in

---

Xk’anjel laj k’utunel: Qayiib’aaq reetalil chan ru li qatzoleb’aal. Wan jun xk’utb’al. Qayehaq wi’ wan oob’ li na’ajej b’ar wi nake’xtzolok tento naq teek’e, aajel ru naq k’utunq chi xjunil li na’ajej, jo’ b’ar nawan li b’atz’unk, li tz’eqleb’aal ib’, xna’aj laj jolominel tzoleb’aal, li k’ayib’aal ut chi xjunil jo’ chan ru naq k’uub’k’u li tzoleb’aal.

Qatz’iib’aaq aniheb’ xk’ab’a’ eb’ laj k’utunel, ut aniheb’ xk’ab’a’ eb’ li nab’ej yuwa’b’ej nake’xk’uub’ xch’uutaleb’ li nake’oken junelik chi xtenq’ankileb’ li tzolom ut laj k’utunel sa’ li tzoleb’aal.

Aj jolominel tzoleb’aal.

K’utunel nak’anjelak sa’ li xb’een na’aj:

K’utunel nak’anjelak sa’ li xkab’ na’aj:

K’utunel nak’anjelak sa’ li rox na’aj:

K’utunel nak’anjelak sa’ li xka na’aj:

K’utunel nak’anjelak sa’ li ro’ na’aj:

K’utunel nak’anjelak sa’ li xwaq na’aj:

Xk’ab’a’eb’ li na’b’ej yuwa’b’ej:

Xb’eenil:

Xkab’il

Aj tz’iib’

Aj xokol tumin

Xb’een aj tenq’

Xkab’ aj tenq’

Rox aj tenq’

Qatz’ilaq rix ut qapatz’aq chan ru naq xk’uub’la chaq li qatzoleb’aal, ani xe’oken, sa’ k’a’ ru chihab’, chan ru naq xe’xyiib’ chaq li rochochil, ani xe’tenq’an ut chan ru naq xe’xtikib’ chaq. Tento xpatz’b’aleb’ re laj k’utunel wankeb’ anaqwan malaj rik’ineb’ li qana’ qayuwa’. Chi rix a’an tento xtz’iib’ankil ut xwotzb’al rik’ineb’ li qakomon.

Qak’uub’aaq junaq reetalil chan ru li qana’ajej. Qayehaq wi’ wan jun k’ayiil tqak’e reetal li k’ayiil, wi’ wan jun tijleb’aal jo’kan aj wi’. Tento xk’eeb’al chi xjunil li k’a’ re ru wankeb’ sa’ qajunkab’al jo’ nima’, pumpuukil ha’, k’iche’, tzoleb’aal ut chi xjunil chik.

A’in jun xk’utb’al chan ru naru naqab’aanu, ab’an li na’ajej junjunq jalanjalanqeb’.

Qak’uub’aaq junaq qab’ich rik’in li junjunq chi kok’ eetalil naqil.

Xoowulak sa’ xraqik li qatzolb’al chi rix xkawresinkil qib’ rik’in li junjunq chi seeb’alil jo’ li aatinak, yaab’asink, ab’ink ut tz’iib’ak, jo’kan naq aajel ru naq tqak’e qach’ool chi xkawresinkil qib’ rajlal kutan, xb’aan naq li tzolok a’an xk’uutal li xchaab’ilob’resinkil li qayu’am laa’o laj ralch’och’, ab’an rik’in a’in ink’a’ naraj xyeeb’al naq tqatz’eqtaana li qachaab’il na’leb’, rik’in b’an li tzolok xqak’e xkuutal xb’aan naq yooqo aj wi’

Sahil ch’oolejil xkawresinkil li qaatinob’aal.